બેતલા રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન: જૈવવિવિધતા અને વન્યજીવ સંરક્ષણનું મહત્વનું કેન્દ્ર

ઝારખંડ રાજ્યમાં આવેલો બેતલા રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન તેની સમૃદ્ધ જૈવવિવિધતા અને અનોખા પર્યાવરણતંત્રને કારણે પર્યાવરણીય અને વન્યજીવ સંરક્ષણના ક્ષેત્રમાં એક મહત્વપૂર્ણ સ્થાન ધરાવે છે. આ ઉદ્યાન રાજ્યના પશ્ચિમ સિંઘભૂમ જિલ્લામાં, સુંદર પાલામુ પ્રદેશમાં આવેલું છે. બેતલાને પહેલાં પાલામુ અભ્યારણ્ય તરીકે ઓળખવામાં આવતું હતું, પરંતુ 1986માં તેને રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાનનો દરજ્જો મળ્યો. આ રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન માત્ર વન્યજીવોનું આદર્શ નિવાસસ્થાન નથી, પરંતુ તે પ્રવાસીઓ માટે પણ એક મુખ્ય આકર્ષણ કેન્દ્ર છે.
 
સ્થાન અને ઇતિહાસ

બેતલા રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન ઝારખંડ રાજ્યના ઉત્તર-પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલું છે અને તે 1974માં પ્રોજેક્ટ ટાઇગર હેઠળ ભારતના પ્રથમ 9 ટાઇગર રિઝર્વમાં સામેલ કરવામાં આવ્યું હતું. આ પાર્ક પાલામુ જિલ્લાની નજીક આવેલું છે, અને તેનું નામ "BETLA" એ વિસ્તારના વૃક્ષોના નામોના પ્રથમ અક્ષરોમાંથી લેવામાં આવેલું છે — Bamboo, Elephant, Teak, Lac, અને Arjun.

પ્રાકૃતિક રચના અને જૈવવિવિધતા

બેતલા રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાનનું ક્ષેત્રફળ 1026.23 ચોરસ કિલોમીટર છે અને તે હિમાલયન ખીણ અને ચોટાનાગપુર પઠાર વચ્ચે આવેલું છે. અહીંની ભૌગોલિક સ્થિતિ અને પર્યાવરણતંત્રની વિવિધતાને કારણે આ પ્રદેશ જૈવવિવિધતાથી ભરપૂર છે. આ ઉદ્યાન માત્ર વન્યજીવો માટે આદર્શ નિવાસસ્થાન પૂરું પાડે છે, પરંતુ અહીં અનેક નદી-નાળા, ધોધ અને ગીચ જંગલો પણ છે, જે પર્યાવરણીય દ્રષ્ટિએ અત્યંત મહત્વપૂર્ણ છે.

બેતલાનું પર્યાવરણતંત્ર વિવિધ પ્રકારના વન્યજીવોનું સંરક્ષણ કરે છે, જેમાં ઉષ્ણકટિબંધીય ભીના જંગલો, શુષ્ક દલદલીય વિસ્તારો અને ઘાસના મેદાનોનો સમાવેશ થાય છે. આ પર્યાવરણીય ક્ષેત્રોમાં હરણ, હાથી, વાઘ, દીપડો, સાબર, રીંછ અને કાળા રીંછ જેવી પ્રજાતિઓ જોવા મળે છે.

વન્યજીવોનું સંરક્ષણ અને સંઘર્ષ

બેતલા રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન વન્યજીવ પ્રજાતિઓના સંરક્ષણમાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. અહીંના હાથીઓ ઝારખંડના વન્યજીવોમાં સૌથી મુખ્ય છે. જોકે, બેતલામાં હાથીઓની સંખ્યામાં ઉતાર-ચઢાવ આવ્યા છે, પરંતુ હવે આ વિસ્તારને સંરક્ષણની દ્રષ્ટિએ એક મુખ્ય ક્ષેત્ર તરીકે ગણવામાં આવે છે. અહીં લગભગ 50 થી 60 હાથીઓનો સ્થાયી સમૂહ રહે છે.

બેતલામાં વાઘની સંખ્યા પણ વધી છે, અને અહીં ટાઇગર રિઝર્વ ક્ષેત્રનું સંરક્ષણ ભારતીય વાઘ માટે મહત્વપૂર્ણ છે. ઉપરાંત, જંગલી ડુક્કર, સાબર, ચિતલ, કાળા રીંછ અને નકલી કાળા રીંછ જેવી પ્રજાતિઓ પણ આ વિસ્તારમાં જોવા મળે છે.

અહીં પક્ષી પ્રેમીઓ માટે પણ એક આદર્શ સ્થળ છે, કારણ કે અહીં સારસ, ગુલાબી પક્ષી, પેલિકન અને હેરોન જેવી દુર્લભ પક્ષી પ્રજાતિઓ જોવા મળે છે.

પ્રવાસન અને પ્રવૃત્તિઓ

બેતલા રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન માત્ર વન્યજીવોના સંરક્ષણ માટે મહત્વપૂર્ણ નથી, પરંતુ તે પ્રવાસીઓ માટે પણ એક મુખ્ય સ્થળ બની ગયું છે. અહીં આવતા પ્રવાસીઓને જીપ સફારી, ટ્રેકિંગ અને બર્ડ વોચિંગ જેવી પ્રવૃત્તિઓનો આનંદ માણવાનો મોકો મળે છે. આ પ્રવૃત્તિઓ દ્વારા પ્રવાસીઓ માત્ર વન્યજીવોને જોઈ શકે છે, પરંતુ અહીંના પ્રાકૃતિક સૌંદર્યનો પણ અનુભવ કરી શકે છે.

બેતલા સફારીમાં પ્રવાસીઓ હાથીઓ, વાઘ અને અન્ય વન્યજીવોને તેમના કુદરતી નિવાસસ્થાનમાં જોઈ શકે છે. ઉપરાંત, ગંગા નદી અને કટકમઘાટ ધોધ જેવા સ્થળો પર પણ પ્રવાસીઓ પોતાની મુલાકાતનો આનંદ માણી શકે છે.

આ ઉપરાંત, બેતલામાં નદી પાર કરવાના ટ્રેકિંગ રુટ્સ અને ઊંડા જંગલની યાત્રાઓ પણ પ્રવાસીઓ માટે આકર્ષણનું કેન્દ્ર છે. આ ટ્રેકિંગ માર્ગો પર જઈને પ્રવાસીઓ દુર્લભ વનસ્પતિઓ અને જીવ-જંતુઓ જોઈ શકે છે.

જૈવવિવિધતાનો ખજાનો

બેતલા રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાનમાં જોવા મળતી જૈવવિવિધતા તેને ભારતના મુખ્ય વન્યજીવ સ્થળોમાં ગણાવે છે. અહીં તમે ઘણી દુર્લભ અને સંકટગ્રસ્ત પ્રજાતિઓ જોઈ શકો છો:

મુખ્ય સ્તનધારી પ્રજાતિઓ

• બંગાળ ટાઇગર (જોકે દુર્લભ દ્રશ્ય)
• હાથી
• ચિતલ (સ્પોટેડ ડીઅર)
• સાંભર હરણ
• નીલગાય
• રીંછ
• લાંગુર અને મકાક વાંદરા
• શિયાળ અને જંગલી કૂતરા

પક્ષી પ્રજાતિઓ

બેતલા પક્ષી પ્રેમીઓ માટે પણ કોઈ સ્વર્ગથી ઓછું નથી. અહીં બયા, મોર, હોર્નબિલ, લાકડબગ્ઘા, ઉલ્લું, ગીધ, કઠફોડવા જેવી સેંકડો પ્રજાતિઓના પક્ષીઓ જોવા મળે છે.

• મોનીટર લીઝર્ડ
• કોબ્રા
• પાયથોન
• અને અનેક પ્રજાતિઓના કીટક-પતંગિયા અને પતંગિયા

સંરક્ષણ પ્રયાસો અને સ્થાનિક સમુદાયની ભૂમિકા

બેતલા રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાનનું સંરક્ષણ ભારતીય વન્યજીવોના સંરક્ષણમાં એક મુખ્ય યોગદાન આપે છે. અહીંના રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન અને રિઝર્વ ફોરેસ્ટ હેઠળ વન્યજીવોની સુરક્ષા કરવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત, અહીં ગુપ્ત સુરક્ષિત ક્ષેત્રો, સિંહ સ્થળો અને હાથી અભ્યારણ્ય જેવી રચનાઓ બનાવવામાં આવી છે, જે જૈવિક સંતુલન જાળવવામાં મદદ કરે છે.

ઝારખંડ સરકાર અને વિવિધ વન્યજીવ સંરક્ષણ સંસ્થાઓ આ ક્ષેત્રના સંરક્ષણ માટે સતત પ્રયાસો કરી રહી છે. આ ઉપરાંત, સ્થાનિક સમુદાયોને પણ આ સંરક્ષણ પ્રયાસમાં સામેલ કરવામાં આવ્યા છે, જેથી તેઓ પ્રાકૃતિક સંસાધનોનો યોગ્ય રીતે ઉપયોગ કરી શકે અને ક્ષેત્રના પર્યાવરણતંત્રને જાળવી શકે.