प्रत्येक वर्ष अप्रिल ११ तारिखमा राष्ट्रिय जलमग्न दिवस मनाइन्छ, जुन देशको समुद्री सुरक्षामा समर्पित छ र यस दिन भारतीय नौसेनाको गुप्त शक्ति, जलमग्नयानहरूको भूमिका उजागर गर्दछ। भारत अब केवल आयातकर्ता मात्र होइन, आत्मनिर्भर समुद्री शक्तिको रूपमा उदाउँदैछ। ग्लोबल फायरपावर इन्डेक्स अनुसार, भारत हाल विश्वको आठौँ ठूलो जलमग्नयान धारक देश हो, जससँग कुल १८ वटा जलमग्नयानहरू छन्। यी मध्ये धेरै स्वदेशी हुन् भने केही वैश्विक सहयोगमा विकास गरिएका हुन्।
भारतका स्वदेशी जलमग्नयानहरू: आत्मनिर्भर भारतको गहिराइमा लुकेको शक्ति
भारतको आणविक जलमग्नयान क्षमताले अब विश्वलाई चुनौती दिन सक्छ। तीन प्रमुख स्वदेशी आणविक जलमग्नयानहरू हालसम्म विकास भइसकेका छन्:
• INS अरिहन्त (S2) – यो भारतको पहिलो स्वदेशी आणविक जलमग्नयान हो, जुन २००९ मा प्रक्षेपण गरिएको थियो र २०१६ मा नौसेनामा समावेश गरिएको थियो। यसले ७५० किलोमिटर टाढासम्म आणविक क्षेप्यास्त्र प्रहार गर्न सक्छ।
• INS अरिघात (S3) – २०१७ मा प्रक्षेपण गरिएको र २०२४ मा सक्रिय सेवामा सामेल भएको। यो अरिहन्त वर्गको अर्को पुस्ता हो।
• S4 जलमग्नयान – नोभेम्बर २०२१ मा प्रक्षेपण गरिएको यो जलमग्नयान हाल परीक्षण चरणमा छ। यसमा आठ मध्यम दूरीका बैलिस्टिक क्षेप्यास्त्रहरू छन् जसको परास ३,५०० किमी छ।
• यी जलमग्नयानहरूको निर्माण "उन्नत प्रविधि युक्त पोत" श्रेणीमा भारतको नयाँ पहिचान हो।
विदेशी प्रविधिको सहयोगमा बनेका जलमग्नयानहरू
भारतले विभिन्न देशहरूको सहयोगमा कुल १७ वटा जलमग्नयानहरू विकास गरेको छ, जसमध्ये धेरै भारतमै निर्माण गरिएका हुन्:
१. कलवरी वर्ग (Scorpene Class – फ्रान्ससँगको साझेदारी)
कुल ६ वटा जलमग्नयानहरू: INS कलवरी, INS खान्डेरी, INS करन्ज, INS भेला, INS भागिर र INS भागशिर। यी डिजेल-इलेक्ट्रिक जलमग्नयानहरू उच्चतम स्टील्थ प्रविधि र समुद्री लडाइँ क्षमताले सुसज्जित छन्।
२. शिशुमार वर्ग (Type 209 – जर्मनीसँगको साझेदारी)
कुल ४ वटा जलमग्नयानहरू: INS शिशुमार, INS शंकुश, INS शल्की, INS शंकुल। यीमध्ये दुई वटा जलमग्नयानहरू पूर्ण रूपमा भारतमा निर्माण गरिएका थिए, जसले ‘मेक इन इन्डिया’को सुरुवात गरेको थियो।
३. सिन्धुघोष वर्ग (Kilo Class – रूससँगको साझेदारी)
कुल ७ वटा जलमग्नयानहरू: INS सिन्धुघोष, INS सिन्धुराज, INS सिन्धुरत्न, INS सिन्धुकेसरी, INS सिन्धुकृति, INS सिन्धुविजय, INS सिन्धुराक्षक। यी जलमग्नयानहरू गहिराइबाट निगरानी र शत्रु जहाजहरूलाई नष्ट गर्ने क्षमता राख्दछन्।
आत्मनिर्भर भारतको दिशामा जलमग्नयान शक्तिको विस्तार
भारतीय नौसेना अब केवल डिजेल-इलेक्ट्रिक जलमग्नयानहरूमा मात्र निर्भर छैन, तर भविष्यको दृष्टिकोणले आणविक ऊर्जाद्वारा सञ्चालित जलमग्नयान क्षमताहरूको विस्तार गरिरहेको छ। INS अरिन्ध्यम र अर्को पुस्ताका जलमग्नयान परियोजनाहरू पाइपलाइनमा छन्, जसले भारतको समुद्री सार्वभौमसत्तालाई अझ बलियो बनाउनेछ। भारतको जलमग्नयान क्षमता केवल सैन्य शक्ति मात्र होइन, तर रणनीतिक सुरक्षा नीतिको एउटा महत्त्वपूर्ण स्तम्भ बनेको छ।
स्वदेशी प्रविधि र विदेशी सहयोगको यो सन्तुलनले भारतीय नौसेनालाई आधुनिक, चतुर र चुपचाप घातक शक्तिको रूपमा उन्नत गरिरहेको छ। राष्ट्रिय जलमग्नयान दिवसमा यो गौरव गर्नु आवश्यक छ कि भारत अब समुद्रको गहिराइमा पनि दृढतापूर्वक उभिएको छ—दृश्यबाट ओझेल, तर सधैँ सतर्क।
