भारत सरकारको दूरसञ्चार विभाग (DoT) बढ्दो अनलाइन ठगी र साइबर अपराधलाई मध्यनजर गर्दै अहिले एक्सन मोडमा आएको छ। यसै क्रममा DoT ले अत्यन्त महत्त्वपूर्ण र प्राविधिक रुपमा उन्नत उपकरण ‘Financial Fraud Risk Indicator’ (FRI) सार्वजनिक गरेको छ। यस उपकरणले करोडौँ मोबाइल प्रयोगकर्तालाई आर्थिक ठगीबाट बचाउन र डिजिटल भुक्तानीको समयमा थप सुरक्षा प्रदान गर्न मद्दत गर्नेछ।
यस्तो उपकरण किन आवश्यक भयो ?
स्मार्टफोन र इन्टरनेटको बढ्दो प्रयोगले हाम्रो जीवनलाई सहज बनाएको छ, तर यससँगै अनलाइन ठगी र साइबर फ्रडका घटनाहरू पनि तीव्र गतिमा बढेका छन्। विशेष गरी मोबाइल नम्बरको माध्यमबाट हुने बैंकिङ ठगी, नक्कली KYC अपडेट, फोनमार्फत ठगी र नक्कली लिङ्क पठाएर पैसा ठग्ने जस्ता घटनाहरूमा निरन्तर वृद्धि भइरहेको छ। मानिसहरू अनजानमा यस्ता नम्बरहरूमा विश्वास गर्छन् र आफ्नो पैसा गुमाउँछन्। यही गम्भीर समस्या समाधान गर्न दूरसञ्चार विभाग (DoT) ले ‘Financial Fraud Risk Indicator’ (FRI) नामक विशेष उपकरण सार्वजनिक गरेको छ। यो उपकरण प्रविधिको सहयोगले ती मोबाइल नम्बरहरूको पहिचान गर्नेछ जुन कुनै न कुनै ठगी गतिविधिमा संलग्न छन् वा जसको व्यवहार शंकास्पद छ। यस उपकरणले प्रयोगकर्तालाई समयमै सूचना दिनेछ ताकि उनीहरू ठगीको शिकार नबनून्।
के हो ‘Financial Fraud Risk Indicator’ ?
‘Financial Fraud Risk Indicator’ एउटा स्मार्ट उपकरण हो जुन दूरसञ्चार विभाग (DoT) ले विशेष गरी अनलाइन ठगीबाट बचाउनका लागि तयार गरेको हो। यो उपकरण मोबाइल नम्बरको गतिविधिहरू ट्र्याक गर्दछ र त्यो नम्बर कुनै आर्थिक ठगी वा शंकास्पद काममा संलग्न छ कि छैन भनेर पत्ता लगाउँछ। यदि कुनै नम्बरबाट ठगीका उजुरीहरू प्राप्त भएका छन् वा त्यसको प्रयोग नक्कली कारोबारमा भएको छ भने, यो उपकरणले त्यो नम्बरलाई जोखिमपूर्ण नम्बरहरूको सूचीमा राख्छ। यसले नम्बरलाई यसको गतिविधिहरूको आधारमा ‘मध्यम’, ‘उच्च’ वा ‘अत्यन्त उच्च’ जोखिम वर्गमा राख्छ।
यस उपकरणको सबैभन्दा ठूलो फाइदा यो हो कि यसले तपाईंलाई समयमै सचेत गराउँछ। जब तपाईं कुनै अनजान नम्बरमा अनलाइन भुक्तानी गर्न थाल्नुहुन्छ, यो उपकरणले त्यो नम्बर भरपर्दो छ कि छैन भनेर जाँच गर्दछ। यदि नम्बरमा ठगीको जोखिम छ भने, योले तपाईंलाई सूचित गर्दछ ताकि तपाईं समयमै पैसा पठाउनबाट रोकिन सक्नुहुन्छ। यसले तपाईं र बैंकहरूलाई आर्थिक क्षतिबाट बचाउनमा धेरै मद्दत गर्नेछ।
कसरी काम गर्छ ?
DoT अनुसार, यो उपकरण विभिन्न स्रोतहरूबाट डेटा सङ्कलन गर्दछ जस्तै:
- टेलिकम कम्पनीहरूको रिपोर्ट
- साइबर ठगीका पहिलेका घटनाहरूको डाटा
- वित्तीय संस्थाहरूद्वारा साझा गरिएको शंकास्पद गतिविधिहरूको जानकारी
- प्रयोगकर्ताहरूद्वारा गरिएका उजुरीहरू
यी सबै स्रोतहरूबाट डेटा सङ्कलन गरेर यो उपकरणले प्रत्येक मोबाइल नम्बरको गतिविधिको विश्लेषण गर्दछ र त्यसको आधारमा आर्थिक जोखिम मूल्याङ्कन गर्दछ।
कहाँ र कसरी फाइदा मिल्छ ?
डिपार्टमेन्ट अफ टेलिकम (DoT) ले FRI उपकरणलाई चाँडै नै यूनिफाइड पेमेन्ट्स इन्टरफेस (UPI) सँग जोड्ने योजना बनाएको छ। अर्थात् जब तपाईं कुनै अनजान मोबाइल नम्बरमा UPI मार्फत पैसा पठाउन खोज्नुहुन्छ, यो उपकरणले त्यो नम्बरको जाँच गर्नेछ। यदि नम्बर पहिले नै ठगी गतिविधिहरूमा संलग्न भेटिएको छ वा त्यसमा ठगीका उजुरीहरू दर्ता भएका छन् भने, तपाईंको स्क्रिनमा एउटा चेतावनी देखिनेछ – ‘यो मोबाइल नम्बर उच्च जोखिम वर्गमा छ, कृपया सतर्क रहनुहोस्।’ यसबाट तपाईं कुनै पनि नक्कली खातामा पैसा पठाउनु अघि सचेत हुनुहुनेछ र समयमै ठगीबाट बच्न सक्नुहुनेछ।
सामान्य प्रयोगकर्ता मात्र होइन, बैंक, मोबाइल वालेट कम्पनीहरू, भुक्तानी गेटवे र अन्य डिजिटल भुक्तानी प्लेटफर्महरूले पनि यस उपकरणको फाइदा उठाउन सक्नेछन्। सरकारले यो सबै संस्थाहरूलाई उपलब्ध गराउनेछ ताकि उनीहरूले आफ्नो प्रणालीमा यसलाई एकीकृत गर्न सकून्। जब यो उपकरण भुक्तानी प्रणालीको हिस्सा बन्नेछ, तब भुक्तानी प्रशोधनको हरेक चरणमा नम्बरको जाँच गरिनेछ। यसबाट आर्थिक ठगीको सम्भावना अझ कम हुनेछ र करोडौँ प्रयोगकर्ताहरूको डिजिटल कारोबार अझ सुरक्षित हुनेछ।
करोडौँ प्रयोगकर्तालाई प्रत्यक्ष फाइदा
यस उपकरणको आगमनले अब कुनै पनि व्यक्तिले अनजान नम्बरमा पैसा स्थानान्तरण गर्नु अघि यसको जोखिम स्तर जान्न सक्नेछ। यसबाट निम्न लाभहरू प्राप्त हुनेछन्:
- नक्कली कल र सन्देशबाट सुरक्षा
- आर्थिक ठगी रोक्नमा मद्दत
- KYC ठगी जस्ता घटनाहरूमा नियन्त्रण
- अनलाइन भुक्तानीमा पारदर्शिता र सुरक्षामा वृद्धि
- सामान्य जनतालाई डिजिटल कारोबारमा आत्मनिर्भरता र विश्वास प्राप्त हुनेछ
डिजिटल इन्डियाको सुरक्षाका लागि सरकारको ठूलो कदम
सरकारले डिजिटल इन्डियालाई सुरक्षित र भरपर्दो बनाउने दिशामा एउटा ठूलो कदम चाल्दै दूरसञ्चार विभाग (DoT) द्वारा सार्वजनिक गरिएको ‘फाइनान्सियल फ्रड रिस्क इन्डिकेटर’ उपकरणले अब डिजिटल कारोबारको समयमा मोबाइल नम्बरको जाँच गरी त्यो नम्बर सुरक्षित छ कि छैन भनेर बताउनेछ। यसको मतलब यो हो कि यदि कुनै मोबाइल नम्बर पहिले कुनै ठगी वा फ्रडमा संलग्न भएको छ भने, यो उपकरणले तपाईंलाई तुरुन्तै सचेत गराउनेछ। यसबाट न केवल मानिसहरूको पैसा बचत हुनेछ, तर डिजिटल कारोबारमा विश्वास पनि बढ्नेछ।
सरकार चाहन्छ कि मानिसहरू डर बिना अनलाइन भुक्तानी गर्नुहोस् र यससँगै ठगीबाट पूर्ण रूपमा सुरक्षित रहून्। यो उपकरणले मोबाइल नम्बरलाई एक प्रकारको डिजिटल पहिचानको दर्जा दिनेछ, जसबाट सामनेको व्यक्ति भरपर्दो छ कि छैन भनेर पत्ता लगाउन सजिलो हुनेछ। समग्रमा, यो उपकरण डिजिटल इन्डिया मिशनलाई सुरक्षित र बलियो बनाउने दिशामा एउटा स्मार्ट प्राविधिक पहल हो।
प्रविधि र डाटा एनालिटिक्सको प्रयोग
FRI उपकरण पूर्ण रूपमा एउटा स्मार्ट प्राविधिक प्रणाली हो, जसमा आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स (AI) र डाटा एनालिटिक्सको प्रयोग गरिएको छ। यसको अर्थ यो उपकरणले निरन्तर लाखौँ मोबाइल नम्बरहरूको गतिविधिको विश्लेषण गर्दछ र उनीहरूको व्यवहारको आधारमा यो निर्धारण गर्दछ कि कुन नम्बर ठगीसँग सम्बन्धित हुन सक्छ। जुनसुकै नम्बरमा शंकास्पद गतिविधि हुन्छ, यो उपकरणले तुरुन्तै ट्र्याक गर्दछ र यसको जोखिम प्रोफाइललाई अपडेट गर्दछ। यो सबै प्रक्रिया वास्तविक समयमा हुन्छ, जसबाट ठगीको पहिचान समयमै हुन्छ। यो उपकरण हरेक दिन नयाँ डाटाको साथ आफूलाई सुधार गर्दछ ताकि कुनै पनि प्रकारको साइबर ठगीबाट मानिसहरूलाई समयमै सचेत गराउन सकियोस्।
प्रयोगकर्ताहरूले के गर्नुपर्छ?
- अनजान नम्बरबाट आएको कल वा भुक्तानी अनुरोधमा सतर्क रहनुहोस्
- कारोबार गर्नु अघि जोखिम प्रोफाइलको जाँच गर्नुहोस् (जब सुविधा सर्वसाधारणका लागि खुल्ला हुन्छ)
- शंकास्पद नम्बरहरूलाई DoT को पोर्टलमा रिपोर्ट गर्नुहोस्
- कुनै पनि अनधिकृत लिङ्क वा कलमा बैंकिङ जानकारी साझा नगर्नुहोस्
DoT को ‘Financial Fraud Risk Indicator’ उपकरण डिजिटल सुरक्षाको क्षेत्रमा एउटा ठूलो कदम हो। यसबाट न केवल करोडौँ मोबाइल प्रयोगकर्तालाई आर्थिक ठगीबाट राहत मिल्नेछ, तर देशको डिजिटल भुक्तानी पूर्वाधारमा पारदर्शिता र सुरक्षा पनि बढ्नेछ। आउँदो समयमा जब यो उपकरण सर्वसाधारणलाई पनि उपलब्ध हुनेछ, यसले साइबर ठगीमा निर्णायक प्रहार गर्नेछ।