आजको दिन विज्ञान जगत्का लागि ऐतिहासिक महत्व राख्छ। सन् १९४० मा ठीक यही दिन अमेरिकी वैज्ञानिकहरू मार्टिन कामेन र स्याम रुबेनले क्रान्तिकारी कार्बन-१४ (C-14) समस्थानिकको खोज गरेका थिए। यस खोजले विज्ञानको क्षेत्रमा नयाँ अध्याय थपेको छ र पुरातत्व तथा भूगर्भशास्त्रको क्षेत्रमा गहिरो प्रभाव पारेको छ।
के हो कार्बन-१४ र किन यो महत्वपूर्ण छ?
कार्बन-१४ एक रेडियोधर्मी समस्थानिक हो, जुन प्राकृतिक रूपमा वातावरणमा पाइने अन्य कार्बनका रूपहरूभन्दा केही फरक हुन्छ। यो समस्थानिक मुख्यतः ब्रह्माण्डीय किरणहरूको प्रभावबाट उत्पन्न हुन्छ र जीवहरूको चयापचयमा समावेश हुन्छ। जब कुनै जीव मर्छ, तब उसको शरीरमा भएको कार्बन-१४ क्रमशः क्षय हुन थाल्छ। यस प्रक्रियाको दर नापेर वैज्ञानिकहरूले कुनै पनि जैविक अवशेषको उमेर अनुमान गर्न सक्छन्। यस विधिलाई रेडियोकार्बन डेटिङ भनिन्छ।
कसरी भयो कार्बन-१४ को खोज?
फेब्रुअरी २७, १९४० मा क्यालिफोर्निया विश्वविद्यालय, बर्कलेका वैज्ञानिकहरू मार्टिन कामेन र स्याम रुबेनले प्रयोगशालामा कार्बन-१४ को सफलतापूर्वक पहिचान गरे। यो खोज त्यतिबेला भइरहेको आणविक अनुसन्धान गतिविधिको अंश थियो। वैज्ञानिकहरूले यस रेडियोधर्मी समस्थानिकको उपस्थितिलाई पहिचान गरे र चाँडै नै यसको व्यावहारिक प्रयोगहरूको पनि अध्ययन सुरु गरे।
कार्बन-१४ को खोजले विज्ञान जगत्लाई हल्लायो, किनभने यसले न केवल पुरातत्वविद्हरूलाई प्राचीन अवशेषहरूको सही उमेर पत्ता लगाउन मद्दत गर्यो, तर भूगर्भशास्त्रीहरूलाई पनि पृथ्वीको तह र जलवायु परिवर्तनको अध्ययनमा सहयोग गर्यो।
रेडियोकार्बन डेटिङ: एक क्रान्तिकारी प्रविधि
कार्बन-१४ को खोज पछि वैज्ञानिकहरूले यस समस्थानिकको क्षय दरलाई आधार बनाएर रेडियोकार्बन डेटिङ प्रविधि विकास गरे। यस प्रविधिको माध्यमबाट पुरातत्वविद्हरूले ५०,००० वर्षसम्म पुरानो जैविक पदार्थको उमेर निर्धारण गर्न सक्छन्। यो विधि मुख्यतया हड्डी, काठ, कपडा र अन्य जैविक नमूनाहरूको विश्लेषणमा उपयोगी साबित भएको छ।
१९५० को दशकमा यस विधिको पूर्ण विकास भयो र अमेरिकी वैज्ञानिक विलार्ड लिब्बीले यस प्रविधिलाई पूर्ण रूपमा विकास गरेकोमा सन् १९६० मा नोबेल पुरस्कार पनि जिते। त्यसबेलादेखि आजसम्म, यो प्रविधि पुरातत्व र भूगर्भशास्त्रको क्षेत्रमा सबैभन्दा महत्वपूर्ण खोजहरू मध्ये एक बनेको छ।
कार्बन-१४ को खोजको प्रभाव
१. पुरातत्व – यस प्रविधिको मद्दतले हजारौं वर्ष पुरानो मानव अवशेष, कलाकृतिहरू र प्राचीन सभ्यताहरूको कालगणना सम्भव भएको छ।
२. भूगर्भशास्त्र – पृथ्वीको तह, हिमयुग र जलवायु परिवर्तनको अध्ययनमा यसको व्यापक प्रयोग गरिन्छ।
३. अपराध विज्ञान – अदालतमा प्रमाणको सत्यता जाँच्न फरेन्सिक विज्ञानमा पनि यसको प्रयोग हुन्छ।
४. वातावरणीय अध्ययन – वैज्ञानिकहरू कार्बन-१४ को प्रयोग गरेर प्रदूषण र जैविक चक्रहरूको विश्लेषण गर्छन्।
आजको विज्ञान के भन्छ?
आज, फेब्रुअरी २७, २०२५ मा, कार्बन-१४ को खोजको ८५ वर्ष पूरा भएको छ, र यो खोजले विज्ञानको क्षेत्रमा अमिट छाप छोडेको छ। आधुनिक अनुसन्धानकर्ताहरू अब यस प्रविधिलाई अझ उन्नत बनाउने दिशामा काम गरिरहेका छन्। हालै धेरै वैज्ञानिक संस्थानहरू रेडियोकार्बन डेटिङलाई अझ बढी सटीक बनाउन नयाँ प्रविधिहरूको विकास गरिरहेका छन्, जसले गर्दा वैज्ञानिकहरू अझ पुरानो अवशेषको उमेर मापन गर्न सक्षम हुनेछन्।
फेब्रुअरी २७, १९४० मा भएको यो ऐतिहासिक खोज आज पनि विज्ञान जगत्मा उति नै महत्वपूर्ण छ जति ८५ वर्ष पहिले थियो। कार्बन-१४ ले न केवल पुरानो सभ्यता र जीवाश्महरूको कथा सुनाउँछ, तर पृथ्वीको अतीत बुझ्नको लागि एक बहुमूल्य माध्यम पनि प्रदान गर्दछ।
