आयुर्वेदिक तथा जडीबुटीजन्य उत्पादहरूका लागि प्रख्यात पतञ्जलि आयुर्वेदले आफ्नो पहिचान अब केवल एउटा एफएमसीजी (फास्ट-मुभिङ कन्जुमर गुड्स) कम्पनी सम्म मात्र सीमित राखेको छैन।
देशमा स्वदेशी आन्दोलन र आत्मनिर्भर भारतको भावनालाई मजबुती दिने पतञ्जलि आयुर्वेद अब केवल एउटा एफएमसीजी ब्रान्ड मात्र रहेन, बरु यो एउटा बहुआयामिक संगठन बनेको छ। आयुर्वेद र प्राकृतिक उत्पादनबाट आफ्नो यात्रा सुरु गर्ने पतञ्जलिले आज शिक्षा, स्वास्थ्य, जैविक खेती र वित्तीय सेवा जस्ता धेरै क्षेत्रहरूमा पनि आफ्नो बलियो उपस्थिति दर्ता गराएको छ। यो केवल व्यवसायको विस्तार मात्र होइन, बरु एउटा वैचारिक आन्दोलन पनि हो, जसको उद्देश्य भारतीय जीवनशैलीलाई पुनर्जीवित गर्नु हो।
सस्तो र रसायनमुक्त उत्पादनबाट भएको थियो सुरुवात
पतञ्जलिको जग त्यतिबेला बसालियो जब भारतीय बजारमा विदेशी कम्पनीहरूका उत्पादनको बोलबाला थियो। त्यस समयमा पतञ्जलिले आफ्ना रसायनमुक्त र सस्ता उत्पादनबाट मानिसहरूको ध्यान खिचेको थियो। सुरुवात घिउ, मह, च्यवनप्राश, टुथपेस्ट, साबुन र सेम्पु जस्ता दैनिक उपभोग्य वस्तुबाट भएको थियो, जुन भारतीय आयुर्वेदिक पद्धतिबाट तयार गरिएका थिए।
यी उत्पादनले न केवल मानिसहरूको जेबमा कम बोझ पारे, बरु उनीहरूलाई भारतीय संस्कृति र परम्परासँग पनि जोडेको थियो। यही कारण केही वर्षमै पतञ्जलिले हिन्दुस्तान युनिलिभर, कोलगेट र डाबर जस्ता ठूला ब्रान्डहरूलाई चुनौती दिन थाल्यो।
शिक्षा क्षेत्रमा नयाँ पहिचान
पतञ्जलिले शिक्षालाई केवल पाठ्यक्रमसम्म सीमित राखेन, बरु भारतीय संस्कृति, योग, आयुर्वेद र नैतिक मूल्यहरूलाई शिक्षा प्रणालीमा समावेश गर्यो। हरिद्वारस्थित पतञ्जलि विश्वविद्यालय र देशभरि फैलिएका आचार्यकुलम स्कूलहरूको माध्यमबाट यो संस्थाले आधुनिक शिक्षा र भारतीय परम्पराको अद्भुत संगम प्रस्तुत गरिरहेको छ।
यहाँ विद्यार्थीहरूले केवल विज्ञान, गणित र प्रविधि मात्र पढ्दैनन्, बरु उनीहरूलाई जीवन मूल्य, योग र स्वदेशी विचारधाराको पनि शिक्षा दिइन्छ। यी संस्थाहरूमा आधुनिक सुविधासँगै गुरु–शिष्य परम्परा पनि कायम राखिएको छ।
स्वास्थ्य सेवामा बढाएको योगदान
स्वास्थ्य क्षेत्रमा पतञ्जलिले उल्लेखनीय भूमिका निर्वाह गरेको छ। कम्पनीका अनुसार, यससँग देशभरि ३४ वेलनेस सेन्टर छन्, जहाँ योग, आयुर्वेद र प्राकृतिक चिकित्साको माध्यमबाट उपचार गरिन्छ। यी सेन्टरहरू ग्रामीण र दुर्गम क्षेत्रहरूमा पनि सक्रिय छन्, जहाँ सामान्यतया आधुनिक चिकित्साको पहुँच सीमित हुन्छ।
यी वेलनेस सेन्टरहरूमा निःशुल्क वा नाममात्र शुल्कमा उपचारको सुविधा उपलब्ध गराइन्छ। साथै पतञ्जलि योगपीठको माध्यमबाट हरेक वर्ष हजारौँ मानिसहरूलाई योग शिक्षक र आयुर्वेदिक चिकित्सकको रूपमा प्रशिक्षित गरिन्छ, जसबाट एउटा नयाँ स्वास्थ्य क्रान्तिको जग बसाइँदै छ।
जैविक खेतीलाई मिल्यो नयाँ दिशा
किसानहरूको आम्दानी बढाउने र माटोको स्वास्थ्य सुधार गर्ने दिशामा पतञ्जलि बायो रिसर्च इन्स्टिच्युट (पीबीआरआई) अग्रणी भूमिका निर्वाह गरिरहेको छ। यस संस्थाको माध्यमबाट किसानहरूलाई जैविक खेतीका लागि प्रशिक्षण, बीउ, मल र वैज्ञानिक जानकारी दिइन्छ।
पतञ्जलिको मान्यता छ कि देशको कृषि अर्थतन्त्र त्यतिबेला मात्र बलियो हुन सक्छ जब किसानहरूले रसायनरहित खेती अपनाउँछन् र प्राकृतिक स्रोतको प्रयोग गरेर खेती गर्छन्। साथै कम्पनीले किसानहरूबाट जैविक उत्पादन खरिद गरेर उनीहरूलाई बजार उपलब्ध गराउने काम पनि गरिरहेको छ, जसबाट उनीहरूको आम्दानीमा वृद्धि भइरहेको छ।
वित्तीय सेवामा पनि कदम
व्यापार विस्तारको दिशामा पतञ्जलिले वित्तीय सेवामा पनि आफ्नो उपस्थिति दर्ता गराएको छ। म्याग्मा जनरल इन्स्योरेन्स जस्ता कम्पनीहरूमा सेयर खरिद गरेर पतञ्जलिले यो स्पष्ट पारेको छ कि यो एउटा पूर्ण भारतीय व्यापारिक इकोसिस्टम खडा गर्न चाहन्छ। यस पछाडि उद्देश्य यो छ कि उपभोक्ताहरूलाई केवल घरेलु उत्पादन मात्र नभई उनीहरूले बीमा र लगानी जस्ता सेवाहरू पनि स्वदेशी विकल्पहरूबाट प्राप्त गर्न सकून्।
आत्मनिर्भर भारतको दिशामा अग्रसर
पतञ्जलिले दाबी गरेको छ कि यसको उद्देश्य केवल नाफा कमाउनु मात्र होइन, बरु भारतलाई आत्मनिर्भर बनाउनु हो। यसका लागि कम्पनीले साना तथा मझौला उद्योगहरूसँग साझेदारी गरेको छ, जसबाट कुटीर उद्योगहरूलाई प्रवर्द्धन मिलेको छ। यसबाहेक लाखौँ मानिसहरूलाई रोजगारी दिएर कम्पनी सामाजिक र आर्थिक स्तरमा पनि योगदान गरिरहेको छ।
पतञ्जलिका संस्थापक बाबा रामदेव र आचार्य बालकृष्णले बारम्बार भनेका छन् कि उनीहरूको सपना एउटा यस्तो भारत बनाउनु हो जुन हरेक क्षेत्रमा स्वदेशी विकल्पहरूमा निर्भर होस्।
आधुनिक प्रविधि र मजबुत वितरण सञ्जाल
एक समय थियो जब पतञ्जलिलाई केवल परम्परागत पसलहरूसम्म सीमित मानिन्थ्यो। तर अब कम्पनीले आफ्नो वितरण सञ्जाललाई आधुनिक बनाएको छ। पतञ्जलिका उत्पादनहरू अब अमेजन, फ्लिपकार्ट, जिओमार्क जस्ता अनलाइन प्लेटफर्महरूमा पनि उपलब्ध छन्। यसबाहेक देशभरि हजारौँ पतञ्जलि आरोग्य केन्द्र र स्टोरहरू पनि सञ्चालन भइरहेका छन्, जसले ग्राहकहरूलाई सीधै उत्पादन उपलब्ध गराउँछन्।
