खरंच, गानकोकिळा लता मंगेशकर यांच्या जाण्याने एका युगाचा अंत झाला, चला तर मग त्यांच्या जीवनपरिचयाबद्दल जाणून घेऊया.
लता मंगेशकर भारताच्या सर्वात लाडक्या आणि आदरणीय गायिका आहेत, ज्यांचा सहा दशकांचा मोठा कारकिर्दीचा प्रवास विविध उपलब्धींनी भरलेला आहे. जरी लताजींनी जवळपास तीस भाषांमध्ये गाणी गायली असली, तरी त्यांची ओळख एक पार्श्वगायिका म्हणून भारतीय सिनेसृष्टीशी जोडलेली आहे. चित्रपट गायनामध्ये त्यांचे आणि त्यांची बहीण आशा भोसले यांचे योगदान खूप महत्त्वाचे आहे.
लता मंगेशकर यांचे प्रत्येक गाणे स्वतःमध्ये एक उत्कृष्ट कलाकृती आहे. त्यांच्या आवाजात माधुर्य, लय आणि गीतात्मक अर्थाचा संगम एक वेगळा गोडवा आणि आकर्षण निर्माण करतो, जो ऐकता क्षणीच हृदयाच्या आतपर्यंत पोहोचतो. त्यांचे गाणे एक प्रकारे पवित्रतेचे प्रतीक आहे, जे आपल्या मधुर सौंदर्याने सगळ्यांना मंत्रमुग्ध करते. भारतीय संगीतामध्ये वेगळे स्थान आणि लोकप्रियता मिळवलेल्या लताजींच्या आवाजात सुकुमारता आणि मधुरतेचा एक दुर्मिळ संगम दिसतो. त्यांच्या गाण्यातून पवित्रतेचा झरा वाहतो, जो आपल्या मधुर आकर्षणाने सर्वांना मोहित करतो. लताजींची गाणी ऐकून संगीताची परिपूर्णता जाणवते. त्यांना केवळ 'दादासाहेब फाळके पुरस्कार', 'पद्मश्री' आणि 'भारतरत्न' यांसारख्या उपाध्यांनीच सन्मानित केले गेले नाही, तर अनेक इतर पुरस्कार आणि प्रशंसांनीही गौरवण्यात आले आहे. प्रत्येक भारतीयाला त्यांचा अभिमान आहे.
लता मंगेशकर यांचा जन्म आणि सुरुवातीचे जीवन
लता मंगेशकर यांचा जन्म 28 सप्टेंबर 1929 रोजी मध्य प्रदेशातील इंदूर शहरात झाला. त्यांचे वडील, दीनानाथ मंगेशकर, एक मराठी नाट्य अभिनेते, संगीतकार आणि गायक होते. लता मंगेशकर यांच्या आईचे नाव शेवंती मंगेशकर होते. त्यांचे बंधू हृदयनाथ मंगेशकर हे संगीत दिग्दर्शक आहेत. लता मंगेशकर यांच्या बहिणी उषा मंगेशकर, आशा भोसले आणि मीना खाडीकर यासुद्धा पार्श्वगायिका आहेत. लता मंगेशकर यांचे नाव अनेकदा भूपेन हजारिका यांच्यासोबत जोडले गेले, पण त्यांनी कधीही लग्न केले नाही.
लता मंगेशकर यांचा कारकीर्द
लता मंगेशकर भारतासोबतच जगातील सर्वात प्रसिद्ध आणि आदरणीय पार्श्वगायिकांपैकी एक आहेत. महान गायिका लता मंगेशकर यांनी एक हजाराहून अधिक हिंदी चित्रपटांसाठी गाणी रेकॉर्ड केली आहेत. लता मंगेशकर यांचा मखमली, मधुर आणि सुरेल आवाज त्यांच्या लोकप्रियतेचे मुख्य कारण आहे. त्यांनी संगीताचे प्राथमिक शिक्षण त्यांच्या वडिलांकडून घेतले. लता जेव्हा पाच वर्षांच्या होत्या, तेव्हा त्यांनी आपल्या वडिलांच्या नाटकांमध्ये अभिनेत्री म्हणून काम करायला सुरुवात केली होती. लता मंगेशकर यांनी आपल्या कारकिर्दीची सुरुवात 13 व्या वर्षी 1942 मध्ये केली. त्यांनी त्यांचे पहिले गाणे मराठी चित्रपट "किती हसाल" साठी रेकॉर्ड केले होते. लता मंगेशकर यांनी विविध भारतीय भाषांमध्ये 30,000 हून अधिक गाणी गायली आहेत. त्यांना भारतीय सिनेसृष्टीतील महान गायिका मानले जाते आणि 2001 मध्ये त्यांना भारताचा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार, भारतरत्न देऊन गौरवण्यात आले.
हार्डिकर ते मंगेशकर
पंडित दीनानाथ यांचे आडनाव हार्डिकर होते, जे त्यांनी बदलून मंगेशकर केले. ते गोव्यातील मंगेशी येथे राहत होते, ज्यामुळे त्यांना हे नवीन आडनाव मिळाले. जन्मावेळी लताचे नाव हेमा होते, जे बदलून लता ठेवण्यात आले. दीनानाथांना हे नाव त्यांच्या 'भावबंधन' नाटकातील पात्र लतिकाने सुचवले होते. लता नंतर मीना, आशा, उषा आणि हृदयनाथ यांचा जन्म झाला.
मधुर सौंदर्याच्या लाटांमध्ये बुडालेली लताजींची गायकी इतकी जादुई आहे की, प्रत्येकजण कानावर पडताच गाण्याचा संपूर्ण अर्थ आणि भावना अनुभवतो. प्रजासत्ताक दिनी जेव्हा लताजींनी पंतप्रधान नेहरूंसमोर 'ऐ मेरे वतन के लोगों' हे देशभक्तीपर गीत गायले, तेव्हा त्यांना आपले अश्रू आवरले नाही. प्रेम असो, वियोग असो, पुनर्मिलन असो, भक्ती असो, देशभक्ती असो किंवा जीवनातील कोणतीही भावना असो, लताजींनी सगळ्यांना न्याय दिला आहे.
सन्मान आणि पुरस्कार
लता मंगेशकर यांना अनेक पुरस्कार आणि सन्मान मिळाले आहेत. 1970 नंतर त्यांनी जेवढे स्वीकारले, त्यापेक्षा जास्त त्यांनी नाकारले. त्यांनी सर्वोत्कृष्ट पार्श्वगायिकेचा पुरस्कार हा नवीन गायकांना मिळावा म्हणून नाकारला होता. लता मंगेशकर यांना मिळालेले काही प्रमुख पुरस्कार आणि सन्मान खालीलप्रमाणे आहेत:
भारत सरकार पुरस्कार
1969 - पद्मभूषण
1989 - दादासाहेब फाळके पुरस्कार
1999 - पद्मविभूषण
2001 - भारतरत्न
राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार
1972 - चित्रपट "परिचय" मधील गाण्यांसाठी सर्वोत्कृष्ट महिला पार्श्वगायिकेचा राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार.
1974 - चित्रपट "कोरा कागज" मधील गाण्यांसाठी सर्वोत्कृष्ट महिला पार्श्वगायिकेचा राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार.
1990 - चित्रपट "लेकिन" मधील गाण्यांसाठी सर्वोत्कृष्ट महिला पार्श्वगायिकेचा राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार.
फिल्मफेअर पुरस्कार
1959 - "आजा रे परदेसी" (मधुमती)
1963 - "काहे दिया परदेस" (अनपढ़)
1966 - "तुम मेरे मंदिर तुम मेरी पूजा" (खानदान)
1970 - "आप मुझे अच्छे लगने लगे" (जीने की राह)
1993 - फिल्मफेअर लाइफटाइम अचिव्हमेंट पुरस्कार
1994 - "दीदी तेरा देवर दीवाना" (हम आपके हैं कौन..!) या गाण्यासाठी विशेष पुरस्कार.
2004 - फिल्मफेअर विशेष पुरस्कार: फिल्मफेअर पुरस्कारांची 50 वर्षे पूर्ण झाल्याबद्दल एक सुवर्ण ट्रॉफी प्रदान करण्यात आली.
लता मंगेशकर यांची प्रेमकथा
लताजी आयुष्यभर अविवाहित राहिल्या, पण असे म्हटले जाते की डुंगरपूरचे राजघराण्याचे राज सिंह यांच्याशी त्यांची खूप मैत्री होती. ते दोघे एकमेकांवर खूप प्रेम करत होते, पण राजा असल्यामुळे राज सिंह आपल्या कुटुंबाच्या वचनाने बांधलेले होते की ते कोणत्याही सामान्य मुलीशी लग्न करणार नाहीत, जे त्यांनी प्रामाणिकपणे पाळले आणि दोघेही आयुष्यभर अविवाहित राहिले.
मोहम्मद रफी साहेबांनी गायलेले कालगित,
'तुम मुझे यूँ भुला ना पाओगे....!
हाँ तुम मुझे यूँ भुला ना पाओगे…!
जब कभी भी सुनोगे गीत मेरे…..!
संग संग तुम भी गुनगुनाओगे….!
हाँ तुम मुझे यूँ भुला ना पाओगे…
हो तुम मुझे यूँ …..
अश्रूपूर्ण विनम्र श्रद्धांजली.
```
