एक्सिओम-०४ मिशन: प्राविधिक समस्याका कारण फेरि स्थगित

एक्सिओम-०४ मिशन, जसमा भारतीय वायुसेनाका ग्रुप क्याप्टेन शुभांशु शुक्ला सहभागी छन्, फेरि पनि स्थगित भएको छ। यसपटकको कारण हो LOX चुहावट। यसअघि पनि खराब मौसमका कारण मिशन दुई पटक स्थगित भइसकेको छ।

एक्सिओम-०४ मिशन: ग्रुप क्याप्टेन शुभांशु शुक्लाको एक्सिओम ०४ (एक्स-४) अन्तरिक्ष मिशन, जुन पहिले खराब मौसमका कारण स्थगित भएको थियो, अब लिक्विड अक्सिजन (LOX) चुहावटका कारण फेरि एकपटक स्थगित गरिएको छ। स्पेसएक्सको फाल्कन ९ रकेटमा प्राविधिक समस्या देखिएपछि जुन ११, २०२५ मा प्रक्षेपण स्थगित गरिएको थियो। LOX, जुन रकेट इन्धन जलाउन आवश्यक हुन्छ, को चुहावट सुरक्षा र मिशनको सफलता दुवैका लागि जोखिम हुन सक्छ।

शुभांशु शुक्लाको मिशन किन स्थगित भइरहेको छ?

ग्रुप क्याप्टेन शुभांशु शुक्लाको एक्सिओम ०४ मिशन (जुन छोटकरीमा एक्स-४ मिशन पनि भनिन्छ) पछिल्ला केही दिनदेखि निरन्तर प्राविधिक र मौसमी समस्याहरूको सामना गरिरहेको छ।

• जुन ८, २०२५ मा खराब मौसमका कारण प्रक्षेपण स्थगित गर्नुपरेको थियो।
• जुन १०, २०२५ मा फेरि मौसम बाधक बन्यो।
• जुन ११, २०२५ मा प्रक्षेपण हुनु केही घण्टा अघि स्पेसएक्सको टोलीले LOX चुहावटको पुष्टि गर्‍यो, जसका कारण मिशन फेरि एकपटक स्थगित गर्नुपरेको थियो।
• अब अर्को प्रक्षेपण मिति स्पेसएक्सको प्राविधिक टोलीद्वारा जाँचपछि घोषणा गरिनेछ। यस मिशनको निरन्तर हुँदै आएको ढिलाइले प्राविधिक चुनौतीहरूमाथि पनि प्रश्न उठाइरहेको छ।

LOX के हो?

LOX भनेको लिक्विड अक्सिजन (Liquid Oxygen) हो, जुन अक्सिजनको तरल रूप हो, जुन अत्यन्त चिसो तापक्रम (लगभग -१८३°C) मा राखिन्छ। यो रकेट इन्जिनमा इन्धन जलाउन अक्सिडाइजरको रूपमा प्रयोग गरिन्छ।

रकेट उडाउन LOX को भूमिका

रकेटमा दुई मुख्य घटक हुन्छन्—इन्धन (Fuel) र अक्सिडाइजर (Oxidizer)। इन्धन जस्तै कि RP-1 (रिफाइन्ड केरोसिन) वा लिक्विड हाइड्रोजन जलाउन अक्सिजनको आवश्यकता पर्दछ। किनकि अन्तरिक्षमा अक्सिजन हुँदैन, LOX लैजानुपर्छ ताकि दहन सम्भव होस्।

उदाहरण:

• Falcon 9 रकेटमा LOX र RP-1 को प्रयोग हुन्छ।
• NASA को स्पेस शटल LOX र लिक्विड हाइड्रोजनको संयोजनबाट चल्थे।

किन चुहावट हुन्छ LOX को?

LOX चुहावट कुनै सामान्य समस्या होइन। यसको पछाडि धेरै प्राविधिक कारणहरू हुन सक्छन्:

१. अत्यधिक तापक्रमको फरक—LOX को तापक्रम -१८३°C हुन्छ। यति चिसोपनले ट्याङ्कहरू र पाइपलाइनहरूमा फुट्ने सम्भावना बढाउँछ। जब बाहिरी र भित्री तापक्रममा ठूलो अन्तर हुन्छ, धातु सिकुँच्न सक्छ र चुहावट सुरु हुन सक्छ।

२. मेकानिकल फेल्योर—सिल, भल्भ वा कनेक्सनमा सानो खराबीले पनि LOX चुहावट गर्न सक्छ। रकेटको डिजाइन अत्यन्त संवेदनशील हुन्छ र कुनै पनि सानो कमजोरीले ठूलो खतरा उत्पन्न गर्न सक्छ।

३. कम्पन र चाप—प्रक्षेपणको समयमा जबर्जस्त कम्पन (vibration) र चाप (pressure) बन्छ। यसले पाइपलाइन, फिटिङ वा ट्याङ्कहरूमा कमजोरी ल्याउन सक्छ, जसले लिक्विड अक्सिजन चुहावट गर्न सक्छ।

४. खिया वा क्षरण—लामो समयसम्म प्रयोगमा रहेका धातुका भागहरूमा अक्सिजन र ओसको कारण खिया लाग्न सक्छ। यसले पनि चुहावटको समस्या बढाउँछ।

५. मानवीय त्रुटि—कहिलेकाहीँ मर्मत वा जडान गर्दा सानो गल्ती—जस्तै सिल ठीकसँग नलगाउनु—चुहावटको कारण बन्न सक्छ।

LOX चुहावटका पछिल्ला घटनाहरू

LOX चुहावटका घटनाहरू पहिले पनि भइसकेका छन् र तिनीहरूले ठूलो प्रभाव पारेका छन्:

जुलाई २०२४: स्टारलिंक मिशन असफल

स्पेसएक्सको फाल्कन ९ रकेटमा दोस्रो चरणमा LOX चुहावट भएको थियो। नतिजा यो भयो कि स्याटेलाइटहरू निर्धारित कक्षासम्म पुग्न सकेनन् र पृथ्वीमा खसे।

मे २०२४: प्रक्षेपण ढिलाइ

अर्को मिशनमा LOX चुहावटका कारण प्रक्षेपण स्थगित गर्नुपरेको थियो। तथापि, पछि समस्या समाधान गरियो।

२०२३: शुद्धता जाँच

स्पेसएक्सले LOX को शुद्धता जाँच गर्न व्यापक परीक्षणहरू गरेको थियो, किनकि कम गुणस्तरको लिक्विड अक्सिजनले रकेट इन्जिनको प्रदर्शनमा असर गर्न सक्छ।

LOX चुहावटको प्रभाव कति गम्भीर?

LOX चुहावट केवल प्राविधिक समस्या मात्र होइन, यो एउटा सुरक्षा खतरा पनि हुन सक्छ।

१. प्रक्षेपण ढिलाइ—सबैभन्दा पहिले यसको सिधा प्रभाव मिशनको समयतालिकामा पर्दछ। जस्तै एक्स-४ मिशनको निरन्तर स्थगित हुनु। हरेक पटक LOX चुहावट हुँदा जाँच र सुधारको प्रक्रियामा ढिलाइ हुन्छ।

२. सुरक्षा जोखिम—LOX अत्यन्त ज्वलनशील हुन्छ। हावामा यसको मिश्रण वा वरपरका भागहरूमा यसको चुहावट हुँदा आगो लाग्ने वा विस्फोट हुने खतरा रहन्छ।

३. मिशन असफलता—यदि चुहावट समयमै पत्ता नलागेमा, सम्पूर्ण मिशन असफल हुन सक्छ। स्टारलिंक मिशन यसको एउटा उदाहरण हो।

स्पेसएक्स र NASA का टोलीहरू के गरिरहेका छन्?

स्पेसएक्स र NASA, दुवै एजेन्सीहरूले यस समस्यालाई गम्भीरतापूर्वक लिइरहेका छन्। एक्स-४ मिशनलाई सुरक्षित र सफल बनाउन LOX प्रणालीको पूर्ण रूपमा जाँच भइरहेको छ। हालसम्म, कुनै नयाँ प्रक्षेपण मितिको घोषणा भएको छैन। इन्जिनियरिङ टोलीहरू पाइपिङ प्रणाली, भल्भ र ट्याङ्कको पुनः परीक्षण गरिरहेका छन्।

```