मानव सभ्यताका सबैभन्दा ठूलो र प्रभावशाली खोजहरू मध्ये एक हो — हवाई जहाज अर्थात् एयरप्लेन। यो एउटा यस्तो प्रविधि हो जसले यात्रा गर्ने तरिका मात्रै परिवर्तन गरेन, संसारलाई नै सानो बनायो। आज हामी संसारको कुनै पनि कुनामा केही घण्टाभित्रै पुग्न सक्छौं, र यसको श्रेय त्यो महान् खोजलाई जान्छ जसलाई हामीले 'एयरप्लेन' को रूपमा चिन्छौं। तर के तपाईंले कहिल्यै सोच्नुभएको छ कि यो एयरप्लेन कहिले बन्यो, कसले बनायो र कसरी एउटा भारी मशिन हावामा उड्न थाल्यो?
एयरप्लेन बनाउने कल्पना: कहाँबाट सुरु भयो?
हावामा उड्ने कल्पना मानिसले हजारौं वर्षअघि नै गरिसकेका थिए। पौराणिक कथाहरू, कथाहरू र चित्रहरूमा उड्ने चराहरूबाट प्रेरित भएर मानिसले एक दिन आकाशको उचाइलाई छुन सक्ने सपना देखेका थिए।
भारतमा पनि हामी 'पुष्पक विमान' जस्ता उदाहरणहरू प्राचीन ग्रन्थहरूमा पढ्छौं। तर विज्ञानको कसीमा हेर्दा, १५औं शताब्दीका महान् कलाकार र वैज्ञानिक लियोनार्डो दा विन्चीले सबैभन्दा पहिले 'उड्ने मशिन' को डिजाइन बनाएका थिए। यद्यपि यी डिजाइनहरू सैद्धान्तिक थिए र व्यावहारिक रूपमा सफल हुन सकेनन्।
एयरप्लेनको आविष्कार कसले गर्यो?
वास्तविक र सफलतापूर्वक उड्ने पहिलो एयरप्लेनको श्रेय राइट ब्रदर्स — ओरभिल राइट र विल्बर राइटलाई जान्छ। यी दुई दाजुभाइ अमेरिकाका बासिन्दा थिए, जो सुरुमा साइकल मिस्त्री थिए तर उनीहरूको रुचि उडानको प्रविधिमा थियो।
उनीहरूले धेरै वर्षसम्म प्रयोग गरे, डिजाइनहरू परिवर्तन गरे, असफलताहरू भोगे तर अन्ततः १७ डिसेम्बर १९०३ मा अमेरिकाको किट्टी हक, नर्थ क्यारोलिना मा संसारको पहिलो सफल हवाई उडान भरे।
उनीहरूको उडान गर्ने मशिनको नाम 'फ्लायर-१' (Flyer-1) थियो।
पहिलो एयरप्लेन कसरी बन्यो?
राइट ब्रदर्सको एयरप्लेन कुनै लक्जरी विमान थिएन। यो एक हल्का काठको संरचना थियो, जसमा कपडाको तह लगाइएको थियो र एउटा सानो इन्जिन लगाइएको थियो। यसको लम्बाइ लगभग १२ मिटर थियो र यसको तौल केवल २७४ किलोग्राम थियो।
यो विमानलाई हावामा उडाउनका लागि चार मुख्य चीजहरूको प्रयोग गरिएको थियो:
- विंग्स (पखेटा) – हावामा उठ्नको लागि मुख्य संरचना।
- प्रोपेलर (घुम्ने पंखा) – जुन इन्जिनको शक्तिले घुम्छ र अगाडिको दिशामा जोड दिन्छ।
- रडर र एलिवेटर – जसले दिशा परिवर्तन गर्न र उचाइ नियन्त्रण गर्न मद्दत गर्थे।
- इन्जिन – एउटा सानो तर हल्का पेट्रोल इन्जिन जसले प्रोपेलर घुमाउँथ्यो।
राइट ब्रदर्सले यसलाई ग्लाइडर जस्तै पहिले उडाए र त्यसपछि इन्जिन लगाएर यसलाई एक सम्पूर्ण एयरप्लेन बनाए।
पहिलो उडान कस्तो थियो?
१७ डिसेम्बर १९०३ मा बिहान १०:३५ बजे, ओरभिल राइटले इतिहास रचे। उनले "फ्लायर-१" नामक विमानबाट पहिलो पटक उडान भरे। यो उडान केवल १२ सेकेन्डसम्म चल्यो र लगभग १२० फिटको दूरी तय गर्यो, तर यसको महत्त्व धेरै ठूलो थियो। यो पहिलो पटक थियो जब कुनै मानिसले इन्जिनबाट चल्ने मशिनबाट हावामा उडान भरे, त्यो पनि पूर्ण रूपमा नियन्त्रित तरिकाले। यस सानो उडानले भविष्यको हवाई यात्राको जग राख्यो र मानिसका सपनाहरूलाई आकाशसम्म पुर्यायो।
एयरप्लेन कसरी उड्छ?
एयरप्लेन उड्नुको पछाडि चार मुख्य सिद्धान्तहरू छन्, जसलाई 'फ्लाइटका चार बल' भनिन्छ:
- लिफ्ट (Lift) – पखेटामा हावाको चाप जसले विमानलाई माथि उठाउँछ।
- थ्रस्ट (Thrust) – इन्जिनद्वारा अगाडिको दिशामा लगाइएको बल।
- ड्रैग (Drag) – हावाको प्रतिरोध, जसले विमानलाई पछाडि तान्छ।
- वेट (Weight) – गुरुत्वाकर्षण बल जसले तल तान्छ।
जब लिफ्ट, वेट भन्दा धेरै हुन्छ र थ्रस्ट, ड्र्यागभन्दा बढी हुन्छ — तब विमान उड्छ।
एयरप्लेनको विकास र आधुनिक युग
राइट ब्रदर्सको पहिलो उडान पछि, धेरै वैज्ञानिक, इन्जिनियर र देशहरूले मिलेर यो प्रविधिलाई अझ उन्नत बनाए।
- पहिलो विश्व युद्ध (१९१४–१९१८) मा विमानहरूको प्रयोग युद्धको लागि गरियो।
- दोस्रो विश्व युद्ध (१९३९–१९४५) सम्म विमानहरू रकेट जस्तो देखिन थाले।
- १९६९ मा पहिलो सुपरसोनिक विमान कंकर्ड बन्यो जुन आवाजको गतिमा उड्थ्यो।
आज एयरप्लेनले यात्रुहरूलाई एक देशबाट अर्को देशमा लैजानुका साथै:
- सैन्य कार्यहरूमा,
- कार्गो र माल ढुवानीमा,
- विपद् व्यवस्थापनमा,
- मौसम पूर्वानुमानमा,
- र अन्तरिक्ष अनुसन्धानमा पनि प्रयोग भइरहेका छन्।
भारत र विमानन क्षेत्र
भारतमा विमानन क्षेत्रको सुरुवात १८ फेब्रुअरी १९११ मा भयो, जब इलाहाबाददेखि नैनी बीच पहिलो व्यावसायिक उडान भरियो। त्यस बेलादेखि अहिलेसम्म भारतले यस क्षेत्रमा लामो दूरी तय गरेको छ। आज देशमा एयर इन्डिया, इन्डिगो, स्पाइसजेट, विस्तारा जस्ता प्रमुख एयरलाइन्सहरूले लाखौं यात्रुहरूलाई दिनहुँ एउटा सहरदेखि अर्को सहरसम्म सुरक्षित रूपमा पुर्याउने काम गरिरहेका छन्। यही मात्र होइन, भारतले आफ्नो लडाकु विमान "तेजस" पनि विकास गरिसकेको छ, जुन अब देशको सुरक्षाका लागि आकाशको उचाइमा दृढताका साथ उडान भरिरहेको छ।
एयरप्लेनको आविष्कार मानव इतिहासको सबैभन्दा क्रान्तिकारी उपलब्धिहरू मध्ये एक हो। राइट ब्रदर्सको दूरदर्शिता, प्रयोगशीलता र संकल्पले हावामा उड्ने सपनालाई साकार गर्यो। आज हवाई जहाज यात्राको साधन मात्र होइन, यो विज्ञान, प्रविधि र मानव संकल्पको उडानको प्रतीक पनि हो। यसले हामीलाई सिकाउँछ कि कुनै पनि सपना असम्भव हुँदैन।
