ਨਕਲੀ ਮੀਂਹ ਰਾਜਸਥਾਨ ਲਈ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੈ। ਜੇ ਇਹ ਸਫ਼ਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਸੋਕੇ ਤੋਂ ਰਾਹਤ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸੁਧਾਰ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸਾਬਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਲੋੜ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਪ੍ਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਧਾਉਣ ਦੀ।
ਨਕਲੀ ਮੀਂਹ: ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਧਰਤੀ, ਜੋ ਗਰਮੀ ਵਿੱਚ ਸੜਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਨਸੂਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਕਸਰ ਸੁੱਕੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਹੁਣ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬਦਲਾਅ ਵੱਲ ਕਦਮ ਵਧਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਸੂਬੇ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਨਕਲੀ ਮੀਂਹ (Artificial Rain) ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਸੁੱਕੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀ ਪਿਆਸ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਬੁਝ ਸਕੇਗੀ। ਜੈਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਜਮਵਾਰਾਮਗੜ੍ਹ ਬੰਨ੍ਹ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਯੋਗ 31 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਦੁਪਹਿਰ 3 ਵਜੇ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਮੰਤਰੀ ਡਾ. ਕਿਰੋੜੀ ਲਾਲ ਮੀਨਾ ਇਸ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨਗੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਲ ਦੇ ਗਵਾਹ ਬਣਨ ਦੀ ਅਪੀਲ ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੈ।
ਕੀ ਹੈ ਨਕਲੀ ਮੀਂਹ?
ਨਕਲੀ ਮੀਂਹ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ 'ਕਲਾਊਡ ਸੀਡਿੰਗ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਬੱਦਲਾਂ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦਾ ਛਿੜਕਾਅ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਨਮੀ ਦੇ ਕਣ ਸਰਗਰਮ ਹੋ ਕੇ ਮੀਂਹ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਤਕਨੀਕ ਕੁਦਰਤੀ ਮੀਂਹ ਨੂੰ ਟਰਿੱਗਰ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਮੀਂਹ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਤਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਬੂੰਦਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦੀਆਂ।
ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਲਾਊਡ ਸੀਡਿੰਗ?
ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ:
1. ਹਵਾ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕਣਾ
ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਉੱਠਣ ਵਾਲੀ ਗਰਮ ਹਵਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਉੱਪਰ ਭੇਜਣ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰਸਾਇਣਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਕਲੋਰਾਈਡ, ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਕਾਰਬਾਈਡ, ਯੂਰੀਆ ਅਤੇ ਅਮੋਨੀਅਮ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
2. ਬੱਦਲਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਬਣਾਉਣਾ
ਦੂਜੇ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਸਾਇਣਾਂ ਰਾਹੀਂ ਬੱਦਲਾਂ ਦੇ ਪੁੰਜ (mass) ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋ ਸਕੇ।
3. ਵਰਖਾ ਦਾ ਸਰਗਰਮੀਕਰਨ
ਅੰਤਿਮ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ ਸਿਲਵਰ ਆਇਓਡਾਈਡ ਅਤੇ ਸੁੱਕੀ ਬਰਫ਼ ਵਰਗੇ ਯੌਗਿਕਾਂ ਨੂੰ ਡਰੋਨ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਬੱਦਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੂਖਮ ਕਣ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਕੇ ਵਰਖਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਡਿੱਗਦੇ ਹਨ।
ਕਿਉਂ ਖਾਸ ਹੈ ਇਹ ਪ੍ਰਯੋਗ ਰਾਜਸਥਾਨ ਲਈ?
ਰਾਜਸਥਾਨ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਤੋਂ ਉਸ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਹਿੱਸੇ, ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਜਲ ਸੰਕਟ ਨਾਲ ਜੂਝਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਲ ਭੰਡਾਰ ਸੁੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਕਿਸਾਨ ਮੀਂਹ ਦੇ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਕਰਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਪੀਣ ਦੇ ਪਾਣੀ ਲਈ ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਹਾਕਾਰ ਮੱਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਤਕਨੀਕ ਇੱਕ ਉਮੀਦ ਦੀ ਕਿਰਨ ਬਣ ਕੇ ਆਈ ਹੈ। ਜੇ ਇਹ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸਫ਼ਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਜਲ ਸੰਕਟ ਦੂਰ ਹੋਵੇਗਾ ਬਲਕਿ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਸਿੰਚਾਈ ਅਤੇ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਰੀਚਾਰਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਦਦ ਮਿਲੇਗੀ।
ਕਿੱਥੇ ਹੋਵੇਗਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਯੋਗ?
ਜੈਪੁਰ ਤੋਂ 30 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਜਮਵਾਰਾਮਗੜ੍ਹ ਬੰਨ੍ਹ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਇਸ ਪ੍ਰਯੋਗ ਲਈ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਖੇਤਰ ਭੂਗੋਲ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਉਪਯੁਕਤ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਥੇ ਮਾਨਸੂਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਬੱਦਲ ਤਾਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਲੋੜੀਂਦੀ ਵਰਖਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਪਾਉਂਦੀ। ਕਲਾਊਡ ਸੀਡਿੰਗ ਤਕਨੀਕ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੱਦਲਾਂ ਨੂੰ ਵਰਖਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲਿਆ ਜਾਵੇਗਾ।
ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹੋਰ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਪ੍ਰਯੋਗ
ਹਾਲਾਂਕਿ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਪਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹੋਰ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਤਕਨੀਕ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਅਪਣਾਈ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ:
- ਤਮਿਲਨਾਡੂ: ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 1983 ਵਿੱਚ ਕਲਾਊਡ ਸੀਡਿੰਗ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੋਇਆ।
- ਕਰਨਾਟਕ: 2003-04 ਵਿੱਚ ਸੋਕੇ ਤੋਂ ਰਾਹਤ ਲਈ ਇਹ ਤਕਨੀਕ ਅਪਣਾਈ ਗਈ।
- ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ: 2009 ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕੀ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਕਲਾਊਡ ਸੀਡਿੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ।
- ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼: ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਤਕਨੀਕ ਜਾਰੀ ਹੈ।
- ਦਿੱਲੀ: ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ਯੋਜਨਾ ਬਣੀ ਸੀ, ਪਰ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ।
ਮਾਹਿਰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ?
ਮੌਸਮ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਕਲਾਊਡ ਸੀਡਿੰਗ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਬੱਦਲਾਂ ਦੀ ਨਮੀ ਅਤੇ ਮੌਸਮ ਦੀ ਸਥਿਤੀ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕੋਈ ਗਰੰਟੀਸ਼ੁਦਾ ਵਰਖਾ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਸਹੀ ਸਥਿਤੀ ਮਿਲਣ 'ਤੇ ਇਹ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਾਬਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿਭਾਗ ਅਤੇ ਜਲ ਸੋਮਾ ਵਿਭਾਗ ਇਸ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਪੂਰੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿੱਚ ਜੁੱਟੇ ਹਨ। ਡਾਟਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ, ਨਮੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਅਤੇ ਮੌਸਮ ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਤੋਂ ਡਾਟਾ ਟਰੈਕਿੰਗ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।
