भारताने आपल्या वायुसंरक्षण तंत्राला बळकटी देण्यासाठी तीन स्वदेशी क्षेपणास्त्र प्रणाली—QR-SAM, VL-SRSAM आणि Akash-NG—यांचे एकात्मिकरण केले आहे, जे पाकिस्तानकडून झालेल्या ड्रोन आणि क्षेपणास्त्र हल्ल्यांना रोखण्यासाठी आहेत.
वायुसंरक्षण: मे २०२५ मध्ये झालेला भारत-पाकिस्तान संघर्ष ही एक महत्त्वपूर्ण घटना होती ज्याने जागतिक पातळीवर भारताच्या वायुसंरक्षण क्षमता दाखवल्या. या संघर्षाने ड्रोन आणि क्रूझ क्षेपणास्त्रे यासारख्या कमी उंचीवरील हवाई धोक्यांच्या वाढत्या धोक्यावर प्रकाश टाकला. परिणामी, भारत आपल्या वायुसंरक्षण तंत्राला अधिक बळकटी देण्यासाठी पाऊले उचलत आहे. यात तीन नवीन स्वदेशी क्षेपणास्त्र प्रणाली—QR-SAM, VL-SRSAM आणि Akash-NG—यांचा त्याच्या बहुस्तरीय वायुसंरक्षण जाळ्यात समावेश करणे समाविष्ट आहे.
भारत-पाकिस्तान संघर्ष आणि वायुसंरक्षणाची भूमिका
७-८ मे, २०२५ च्या रात्री, पाकिस्ताने भारतातील अनेक महत्त्वाच्या लष्करी ठिकाणांवर ड्रोन आणि क्रूझ क्षेपणास्त्र हल्ले सुरू केले होते. हा हल्ला भारताच्या ऑपरेशन सिंदूरच्या प्रतिसादात होता, जिथे भारताने पाकिस्तान प्रशासित काश्मीरमधील दहशतवादी तळांवर अचूक हवाई हल्ले केले होते. या संघर्षादरम्यान, भारतीय वायुसंरक्षण तंत्राने २५ पेक्षा जास्त पाकिस्तानी ड्रोन आणि क्षेपणास्त्रे यशस्वीरित्या निष्क्रिय केली होती. त्यानंतर, भारताने आपल्या वायुसंरक्षण क्षमता अधिक सुधारण्यासाठी QR-SAM, VL-SRSAM आणि Akash-NG सारख्या स्वदेशी उपायांची तैनाती करण्याची योजना आखली.
नवीन स्वदेशी क्षेपणास्त्र प्रणालींचे महत्त्व
१. QR-SAM (त्वरित प्रतिक्रिया पृष्ठभाग-हवाई क्षेपणास्त्र):
QR-SAM ही DRDO द्वारे विकसित केलेली त्वरित प्रतिक्रिया प्रणाली आहे. ती २५-३० किमी अंतरावर ड्रोन, क्रूझ क्षेपणास्त्रे आणि लढाऊ विमाने यासारख्या कमी उंचीवरील हवाई धोक्यांना तोंड देण्यास सक्षम आहे. या प्रणालीचा एक मुख्य फायदा म्हणजे तिचे ३६०-डिग्री कव्हरेज, जे कोणत्याही दिशेतील धोक्यांची तात्काळ शोध शक्य करते. या प्रणालीने २०२४ मध्ये ड्रोन स्वार्मला निष्क्रिय करण्याची क्षमता दाखवणारे अनेक यशस्वी चाचण्या केल्या होत्या.
२. VL-SRSAM (ऊर्ध्वगामी प्रक्षेपण लघु-पल्ल्याचे पृष्ठभाग-हवाई क्षेपणास्त्र):
VL-SRSAM ही भारतीय वायुसेना आणि नौसेने दोघांसाठी विकसित केलेली उभ्या प्रक्षेपण प्रणाली आहे. तिचे अंतर २०-३० किमी आहे आणि ती विशेषतः ड्रोन, हेलिकॉप्टर आणि क्रूझ क्षेपणास्त्रे निष्क्रिय करण्यासाठी डिझाइन केलेली आहे. तिची उभ्या प्रक्षेपणाची क्षमता सर्व दिशांना त्वरित प्रतिसाद शक्य करते.
३. Akash-NG (पुढील पिढी):
Akash-NG ही Akash प्रणालीचे एक अद्यतनीकरण केलेले आवृत्ती आहे, जे मध्यम अंतराचे वायुसंरक्षण प्रदान करते. तिचे अंतर ७०-८० किमी आहे आणि ती लढाऊ विमाने, क्रूझ क्षेपणास्त्रे आणि ड्रोन निष्क्रिय करण्यास सक्षम आहे. तिची अद्ययावत रडार आणि शोधक तंत्रज्ञानामुळे ती Barak-8 सारख्या आयातित प्रणालींशी तुलनात्मक बनते. या प्रणालीने २०२४ मध्ये यशस्वी चाचण्या केल्या होत्या आणि २०२५-२६ पर्यंत तिच्या तैनातीची योजना आहे.
या नवीन प्रणाली का आवश्यक आहेत?
भारताच्या वायुसंरक्षणात या प्रणालींचे महत्त्व कमी उंचीवरील हवाई धोक्यांना, विशेषतः ड्रोन आणि क्रूझ क्षेपणास्त्रांना तोंड देण्यासाठी त्यांच्या डिझाइनमध्ये आहे. अलिकडच्या संघर्षाने दाखवले आहे की पाकिस्तानने भारतातील लष्करी ठिकाणांवर हल्ला करण्यासाठी स्वस्त ड्रोन आणि क्षेपणास्त्रांचा वापर केला आहे, जे भविष्यात मोठा धोका निर्माण करते. या धोक्याला लक्षात घेऊन, QR-SAM, VL-SRSAM आणि Akash-NG सारख्या स्वदेशी प्रणालींची तैनाती भारताच्या वायुसंरक्षणाला अधिक प्रभावी बनवत आहे.
या प्रणालींचे फायदे काय आहेत?
१. त्वरित प्रतिक्रिया: QR-SAM आणि VL-SRSAM सारख्या प्रणाली त्वरित तैनात केल्या जाऊ शकतात, ज्यामुळे सीमावर्ती भागांमध्ये तात्काळ प्रतिक्रियेची आवश्यकता पूर्ण होते.
२. स्वदेशी विकास: या प्रणाली पूर्णपणे स्वदेशी आहेत, ज्यामुळे आयातित प्रणालींवर अवलंबित्व कमी होते. हे भारताच्या आत्मनिर्भर संरक्षण पद्धतीला बळकटी देते.
३. लवचिकता आणि गतिशीलता: या प्रणालींना मोबाईल प्लॅटफॉर्मवर तैनात केले जाऊ शकते, ज्यामुळे भारताला विविध लढाईच्या परिस्थितीत त्वरित प्रतिसाद देण्याची क्षमता मिळते.
४. खर्च-कार्यक्षमता: या प्रणालींचा खर्च प्रमाणात कमी आहे, ज्यामुळे मोठ्या प्रमाणात तैनाती शक्य होते.
```
