भारतसँग विश्वको पाँचौँ ठूलो रेयर अर्थ मिनरल्सको भण्डार छ, तर कडा नियमहरू र प्राविधिक चुनौतीहरूका कारण यी खनिजहरूको उत्खनन र प्रशोधन अझै पनि ठूलो चुनौती बनेको छ।
रेयर अर्थ मेटेरियलमा चीनको एकाधिकार अहिले धेरै देशहरूको लागि चिन्ताको विषय बनेको छ। इलेक्ट्रिक भेहिकलदेखि लिएर मोबाइल फोन र प्रतिरक्षा प्रणालीसम्म, यी खनिजहरूको माग लगातार बढिरहेको छ। यस्तो अवस्थामा, चीनले रेयर अर्थ एलिमेन्ट्सको निर्यातमा लगाएको प्रतिबन्धले भारतलगायत धेरै देशहरूलाई ठूलो समस्या पारिरहेको छ। अटो कम्पनीहरू र टेक क्षेत्रका लागि यो आपूर्ति शृङ्खलामा प्रत्यक्ष असर पार्ने विषय हो।
भारतसँग विश्वको पाँचौँ ठूलो भण्डार
भारतसँग विश्वमा पाँचौँ ठूलो रेयर अर्थ मिनरल्सको भण्डार छ। तर यसको उत्खनन र प्रशोधन आज पनि ठूलो चुनौती बनेको छ। उत्खनन, शुद्धिकरण र म्याग्नेट निर्माणको सम्पूर्ण प्रक्रिया प्राविधिक रूपमा जटिल मात्र होइन, यसका लागि कठोर वातावरणीय नियमहरूको पालना पनि गर्नुपर्छ। हालसम्म देशमा यो जिम्मेवारी इन्डियन रेयर अर्थ्स लिमिटेड (IREL) सँग छ।
सरकारको तर्फबाट ठूलो कदम
अब केन्द्र सरकारले चीनको यस ब्ल्याकमेलिङको जवाफ खोजेको छ। भारी उद्योग मन्त्रालयले नयाँ उत्पादन लिंक्ड इन्सेन्टिभ (PLI) योजना ल्याउन लागेको छ, जसको कुल लागत करिब १३४५ करोड रुपैयाँ बताइएको छ। केन्द्रीय भारी उद्योग मन्त्री एचडी कुमारस्वामीले यो योजनाको पुष्टि गरेका छन्। उनले मन्त्रालयले अन्य मन्त्रालयहरूसँग मिलेर यो योजनालाई अन्तिम रूप दिने काम गरिरहेको बताए।
म्याग्नेट निर्माणमा ध्यान केन्द्रित गरिनेछ
यस योजना अन्तर्गत भारतमा रेयर अर्थ म्याग्नेटको निर्माणलाई प्रोत्साहन गरिनेछ। म्याग्नेटहरू ती कम्पोनेन्ट हुन् जुन इलेक्ट्रिक सवारी साधन, विन्ड टर्बाइन, मोबाइल डिभाइस र प्रतिरक्षा उपकरणहरूमा प्रयोग गरिन्छ। मन्त्रालयका सचिव कमरान रिजवीले जानकारी दिए कि यस योजना अन्तर्गत कम्पनीहरूले कच्चा पदार्थदेखि लिएर तयार म्याग्नेटसम्मको सम्पूर्ण प्रशोधन आफैंले गर्नुपर्नेछ। जुन कम्पनीले यो कार्य पूरा गर्छ, उसलाई इन्सेन्टिभ दिइनेछ।
निजी र सरकारी दुवैलाई अवसर मिल्नेछ
PLI योजनाको लाभ सरकारी र निजी दुवै क्षेत्रका कम्पनीहरूले पाउनेछन्। रिपोर्टका अनुसार, हाल दुई कम्पनीहरूले यसमा रुचि देखाएका छन्, तर योजना फाइनल हुँदासम्म अन्य कम्पनीहरू पनि यसमा सामेल हुन सक्नेछन्। सरकारको अभिप्राय यो छ कि भारत अब केवल उत्खननमा सीमित नहोस्, तर प्रशोधन र फिनिसिङमा पनि आत्मनिर्भर बनोस्।
चीनको चाल र विश्वव्यापी असर
चीन हाल विश्वको सबैभन्दा ठूलो रेयर अर्थ प्रोसेसर र आपूर्तिकर्ता हो। उसले विश्वको लगभग ८५ प्रतिशत रेयर अर्थ प्रशोधन गर्छ। जब कुनै देश चीनसँग टकरावको स्थितिमा आउँछ, तब उसले रेयर अर्थको आपूर्तिमा रोक लगाउँछ। अमेरिका, जापान र युरोपेली देशहरूले यसको मार पहिले नै झेलिसकेका छन्। अब भारत पनि यो दबाबबाट बाहिर आउने दिशामा कदम चालिसकेको छ।
भारतीय कम्पनीहरूले देखाए चासो
देशका धेरै प्रमुख अटो र कम्पोनेन्ट निर्माता कम्पनीहरू जस्तै महिन्द्रा, युनो मिन्डा र सोना कोमस्टार अब भारतमै रेयर अर्थ म्याग्नेटको निर्माणको सम्भावना खोजिरहेका छन्। यी कम्पनीहरू मान्छन् कि यदि स्थानीय उत्पादन सम्भव भयो भने चीनमा निर्भरता कम हुनेछ र आपूर्ति शृङ्खलाको स्थिरता पनि कायम रहनेछ।
मन्त्रालयको अभिप्राय, आत्मनिर्भरतातिरको कदम
भारी उद्योग मन्त्रालयले यो सम्पूर्ण क्षेत्रलाई राष्ट्रिय सुरक्षा र औद्योगिक नीतिसँग जोडेर हेरिरहेको छ। यसले मान्दछ कि यदि भारतमा रेयर अर्थ म्याग्नेटको निर्माण सुरु भयो भने इलेक्ट्रिक भेहिकल, नवीकरणीय ऊर्जा र रक्षा उत्पादनको क्षेत्रमा भारतको आत्मनिर्भर बन्न सम्भव हुनेछ।
