12 જ્યોતિર્લિંગ: ઉપલિંગો અને તેમનું મહત્વ

12 જ્યોતિર્લિંગ: ભગવાન શિવના આ 12 પવિત્ર જ્યોતિર્લિંગના દર્શન જીવનમાં એકવાર અવશ્ય કરવા જોઈએ. માન્યતા છે કે આ તીર્થસ્થાનોના દર્શનથી પાપોનો નાશ થાય છે, માનસિક શાંતિ મળે છે અને મોક્ષની પ્રાપ્તિ સંભવ બને છે.

ભારતમાં શિવભક્તિની પરંપરા અત્યંત પ્રાચીન અને સમૃદ્ધ છે. ભગવાન શિવને રુદ્ર, મહાદેવ, ભોલેનાથ જેવા ઘણા નામોથી ઓળખવામાં આવે છે. શિવપુરાણ અને અન્ય પૌરાણિક ગ્રંથોમાં ભગવાન શિવના 12 જ્યોતિર્લિંગનો ઉલ્લેખ મળે છે, જેને શિવના મુખ્ય તીર્થ અને સ્વરૂપ માનવામાં આવે છે. પરંતુ શું તમે જાણો છો કે શિવપુરાણમાં આ 12 જ્યોતિર્લિંગની સાથે-સાથે તેમના ઉપલિંગોનું પણ વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, જે શિવની જ એક વિશેષ હાજરીનું પ્રતીક માનવામાં આવે છે?

આ ઉપલિંગોને જાણવા અને તેમના વિશે સમજવું શિવભક્તો માટે એક ગૂઢ અને ધાર્મિક યાત્રાનો અનુભવ હોઈ શકે છે. આવો જાણીએ કયા-કયા જ્યોતિર્લિંગના ઉપલિંગનું વર્ણન મળે છે અને તે ક્યાં સ્થિત હોવાનું જણાવાયું છે.

12 જ્યોતિર્લિંગની માહિતી

ભારતમાં સ્થાપિત 12 મુખ્ય જ્યોતિર્લિંગના નામ છે: સોમનાથ, મલ્લિકાર્જુન, મહાકાલેશ્વર, ઓમકારેશ્વર, કેદારનાથ, ભીમાશંકર, કાશી વિશ્વનાથ, ત્ર્યંબકેશ્વર, વૈદ્યનાથ, નાગેશ્વર, રામેશ્વરમ અને ઘૃષ્ણેશ્વર. આ સ્થાનોને શિવનું મુખ્ય નિવાસસ્થાન માનવામાં આવે છે અને કહેવાય છે કે તેમની યાત્રાથી મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે.

ઉપલિંગોનો ઉલ્લેખ ક્યાં મળે છે

શિવ મહાપુરાણના કોટિરુદ્ર સંહિતામાં જ્યોતિર્લિંગોના ઉપલિંગોનો ઉલ્લેખ છે. જોકે, તેમાં માત્ર 9 જ્યોતિર્લિંગોના ઉપલિંગો જણાવવામાં આવ્યા છે. વિશ્વેશ્વર (કાશી), ત્ર્યંબક (ત્ર્યંબકેશ્વર) અને વૈદ્યનાથ જ્યોતિર્લિંગના ઉપલિંગોનું વર્ણન તેમાં મળતું નથી. બાકીના 9ના ઉપલિંગોની માહિતી આ પ્રકારે આપવામાં આવી છે:

1. સોમનાથનો ઉપલિંગ: અંતકેશ્વર

સોમનાથ જ્યોતિર્લિંગથી સંબંધિત ઉપલિંગનું નામ અંતકેશ્વર જણાવવામાં આવ્યું છે. તેનું સ્થાન મહી નદી અને સમુદ્રના સંગમ પર જણાવવામાં આવ્યું છે. આ સ્થળ પાપોના નાશ અને અંત સમયે મુક્તિ અપાવનારું માનવામાં આવે છે.

2. મલ્લિકાર્જુનનો ઉપલિંગ: રુદ્રેશ્વર

મલ્લિકાર્જુન જ્યોતિર્લિંગથી પ્રગટ થયેલ રુદ્રેશ્વર નામનો ઉપલિંગ ભૃગુકચ્છ ક્ષેત્રમાં સ્થિત હોવાનું જણાવાયું છે. તેની વિશેષતા એ છે કે તે સાધકોને સુખ અને શાંતિ પ્રદાન કરે છે.

3. મહાકાલેશ્વરનો ઉપલિંગ: દુગ્ધેશ્વર

મહાકાલેશ્વરના ઉપલિંગનું નામ દુગ્ધેશ્વર અથવા દૂધનાથ છે. તે નર્મદા નદીના કિનારે આવેલું માનવામાં આવે છે. તેની પૂજા સર્વ પ્રકારના પાપોથી મુક્તિ અપાવનારી જણાવવામાં આવી છે.

4. ઓમકારેશ્વરનો ઉપલિંગ: કર્દમેશ્વર

ઓમકારેશ્વરથી ઉત્પન્ન થયેલ ઉપલિંગ કર્દમેશ્વર અથવા કર્મદેશના નામથી ઓળખાય છે. તે બિંદુસરોવરમાં સ્થિત હોવાનું જણાવાયું છે અને આ ઉપલિંગ તમામ મનોકામનાઓને પૂર્ણ કરનારું માનવામાં આવે છે.

5. કેદારનાથનો ઉપલિંગ: ભૂતેશ્વર

કેદારેશ્વર જ્યોતિર્લિંગથી ઉત્પન્ન થયેલ ઉપલિંગ ભૂતેશ્વર કહેવામાં આવ્યો છે. તેનું સ્થાન યમુનાતટ પર માનવામાં આવે છે. તે સાધકોના સૌથી મોટા પાપોનો પણ નાશ કરવામાં સક્ષમ માનવામાં આવે છે.

6. ભીમાશંકરનો ઉપલિંગ: ભીમેશ્વર

ભીમાશંકરથી નીકળેલ ઉપલિંગ ભીમેશ્વર નામથી પ્રસિદ્ધ છે. તે સહ્યાદ્રિ પર્વત પર સ્થિત હોવાનું જણાવાયું છે. તેની પૂજા બળ અને મનોબળની વૃદ્ધિ કરનારી માનવામાં આવી છે.

7. નાગેશ્વરનો ઉપલિંગ: ભૂતેશ્વર

નાગેશ્વર જ્યોતિર્લિંગથી સંબંધિત ઉપલિંગનું નામ પણ ભૂતેશ્વર છે, જે મલ્લિકા અને સરસ્વતી નદીઓના સંગમ પર સ્થિત હોવાનું જણાવાયું છે. તેના દર્શન પાપોનો સમૂળ નાશ કરે છે.

8. રામેશ્વરમનો ઉપલિંગ: ગુપ્તેશ્વર

રામનાથસ્વામી અથવા રામેશ્વરમથી પ્રગટ થયેલ ઉપલિંગ ગુપ્તેશ્વર કહેવામાં આવ્યો છે. આ સ્થાન રહસ્યમય માનવામાં આવે છે અને તેની પૂજા સર્વ પ્રકારના દૈહિક અને માનસિક કષ્ટોને દૂર કરે છે.

9. ઘૃષ્ણેશ્વરનો ઉપલિંગ: વ્યાઘ્રેશ્વર

ઘૃષ્ણેશ્વરથી સંબંધિત ઉપલિંગ વ્યાઘ્રેશ્વરના નામથી ઓળખાય છે. આ ઉપલિંગ તે સાધકો માટે વિશેષ ફળદાયી માનવામાં આવે છે જે કઠિન વ્રત અને તપ કરે છે.

જે ઉપલિંગોનું વર્ણન મળતું નથી

જેમ કે શિવપુરાણમાં જણાવાયું છે, વિશ્વેશ્વર (કાશી), ત્ર્યંબકેશ્વર અને વૈદ્યનાથ જ્યોતિર્લિંગોના ઉપલિંગોનું વર્ણન ગ્રંથોમાં મળતું નથી. જોકે, કેટલાક વિદ્વાનોએ તેમની સાથે જોડાયેલા ઉપલિંગોની ઓળખ કરી છે.

• વિશ્વેશ્વરના ઉપલિંગ તરીકે શરણ્યેશ્વરને માનવામાં આવે છે
• ત્ર્યંબકેશ્વરના ઉપલિંગ તરીકે સિદ્ધેશ્વરનો ઉલ્લેખ મળે છે
• વૈદ્યનાથના ઉપલિંગ તરીકે વૈજનાથને માનવામાં આવે છે

આ સ્થાનોની પુષ્ટિ ગ્રંથોમાં નથી, પરંતુ સ્થાનિક પરંપરાઓ અને માન્યતાઓ અનુસાર તેમની પૂજા થાય છે.