१२ ज्योतिर्लिंग: भगवान शंकराच्या या १२ पवित्र ज्योतिर्लिंगांचे दर्शन जीवनात एकदा तरी अवश्य घ्यावे. अशी मान्यता आहे की या तीर्थक्षेत्रांच्या दर्शनाने पापांचा नाश होतो, मानसिक शांती मिळते आणि मोक्षाची प्राप्ती होते.
भारतात शिवभक्तीची परंपरा अत्यंत प्राचीन आणि समृद्ध आहे. भगवान शंकराला रुद्र, महादेव, भोलेनाथ अशा अनेक नावांनी ओळखले जाते. शिवपुराण आणि इतर पौराणिक ग्रंथांमध्ये भगवान शंकराच्या १२ ज्योतिर्लिंगांचा उल्लेख आहे, ज्यांना शिवाचे प्रमुख तीर्थ आणि स्वरूप मानले जाते. पण तुम्हाला माहीत आहे का, की शिवपुराणात या १२ ज्योतिर्लिंगांसोबतच त्यांच्या उपलिंगांचेही वर्णन आहे, जे शिवाचीच आणखी एक विशेष उपस्थिती दर्शवतात?
या उपलिंगांना जाणणे आणि त्याबद्दल समजून घेणे शिवभक्तांसाठी एक गहन आणि धार्मिक अनुभवासारखे असू शकते. चला तर, कोणत्या ज्योतिर्लिंगांचे उपलिंग वर्णन केलेले आहे आणि ते नेमके कुठे स्थित आहेत, हे जाणून घेऊया.
१२ ज्योतिर्लिंगांची माहिती
भारतात स्थापित १२ प्रमुख ज्योतिर्लिंगांची नावे: सोमनाथ, मल्लिकार्जुन, महाकालेश्वर, ओंकारेश्वर, केदारनाथ, भीमाशंकर, काशी विश्वनाथ, त्र्यंबकेश्वर, वैद्यनाथ, नागेश्वर, रामेश्वरम आणि घृष्णेश्वर. ही स्थाने शिवाचे प्रमुख निवासस्थान मानली जातात आणि असे मानले जाते की त्यांच्या यात्रेने मोक्ष प्राप्त होतो.
उपलिंगांचा उल्लेख कोठे मिळतो
शिव महापुराणाच्या कोटिरुद्र संहितेमध्ये ज्योतिर्लिंगांच्या उपलिंगांचा उल्लेख आहे. तथापि, यात केवळ ९ ज्योतिर्लिंगांचे उपलिंग सांगितले आहेत. विश्वेश्वर (काशी), त्र्यंबक (त्र्यंबकेश्वर) आणि वैद्यनाथ ज्योतिर्लिंगांच्या उपलिंगांचे वर्णन यात नाही. उर्वरित ९ उपलिंगांची माहिती खालीलप्रमाणे दिली आहे:
१. सोमनाथचे उपलिंग: अंतकेश्वर
सोमनाथ ज्योतिर्लिंगाशी संबंधित उपलिंगाचे नाव अंतकेश्वर आहे. हे मही नदी आणि समुद्राच्या संगमावर असल्याचे सांगितले जाते. हे ठिकाण पापांचा नाश करणारे आणि अंताच्या समयी मुक्ती देणारे मानले जाते.
२. मल्लिकार्जुनचे उपलिंग: रुद्रेश्वर
मल्लिकार्जुन ज्योतिर्लिंगातून प्रकट झालेले रुद्रेश्वर नावाचे उपलिंग भृगुकच्छ क्षेत्रात स्थित आहे. याची विशेषता अशी आहे की ते साधकांना सुख आणि शांती प्रदान करते.
३. महाकालेश्वराचे उपलिंग: दुग्धेश्वर
महाकालेश्वराच्या उपलिंगाचे नाव दुग्धेश्वर किंवा दूधनाथ आहे. हे नर्मदा नदीच्या काठावर स्थित मानले जाते. याची पूजा सर्व प्रकारच्या पापांपासून मुक्ती देणारी असल्याचे सांगितले जाते.
४. ओंकारेश्वरचे उपलिंग: कर्दमेश्वर
ओंकारेश्वरमधून उत्पन्न झालेले उपलिंग कर्दमेश्वर किंवा कर्मदेश या नावाने ओळखले जाते. हे बिंदुसरोवरात स्थित असल्याचे सांगितले जाते आणि हे उपलिंग सर्व मनोकामना पूर्ण करणारे मानले जाते.
५. केदारनाथचे उपलिंग: भूतेश्वर
केदारेश्वर ज्योतिर्लिंगातून उत्पन्न झालेले उपलिंग भूतेश्वर म्हटले जाते. हे यमुनेच्या काठावर मानले जाते. हे साधकांच्या सर्वात मोठ्या पापांचाही नाश करण्यास सक्षम मानले जाते.
६. भीमाशंकरचे उपलिंग: भीमेश्वर
भीमाशंकरमधून निघालेले उपलिंग भीमेश्वर नावाने प्रसिद्ध आहे. हे सह्याद्री पर्वतावर स्थित असल्याचे सांगितले जाते. याची पूजा बल आणि मनोबल वाढवणारी मानली जाते.
७. नागेश्वरचे उपलिंग: भूतेश्वर
नागेश्वर ज्योतिर्लिंगाशी संबंधित उपलिंगाचे नावदेखील भूतेश्वर आहे, जे मल्लिका आणि सरस्वती नद्यांच्या संगमावर स्थित आहे. याचे दर्शन पापांचा समूळ नाश करते.
८. रामेश्वरमचे उपलिंग: गुप्तेश्वर
रामनाथस्वामी किंवा रामेश्वरमहून प्रकट झालेले उपलिंग गुप्तेश्वर म्हटले जाते. हे स्थान रहस्यमय मानले जाते आणि याची पूजा सर्व प्रकारच्या शारीरिक आणि मानसिक कष्टांना दूर करते.
९. घृष्णेश्वरचे उपलिंग: व्याघ्रेश्वर
घृष्णेश्वराशी संबंधित उपलिंग व्याघ्रेश्वर या नावाने ओळखले जाते. हे उपलिंग त्या साधकांसाठी विशेष फलदायी मानले जाते जे कठोर व्रत आणि तपश्चर्या करतात.
ज्या उपलिंगांचे वर्णन मिळत नाही
शिवपुराणात सांगितल्याप्रमाणे, विश्वेश्वर (काशी), त्र्यंबकेश्वर आणि वैद्यनाथ ज्योतिर्लिंगांच्या उपलिंगांचे वर्णन ग्रंथांमध्ये आढळत नाही. तथापि, काही विद्वानांनी त्यांच्याशी संबंधित उपलिंगांची ओळख पटवली आहे.
- विश्वेश्वरच्या उपलिंगाच्या रूपात शरण्येश्वरांना मानले जाते
- त्र्यंबकेश्वरच्या उपलिंगाच्या रूपात सिद्धेश्वराचा उल्लेख आहे
- वैद्यनाथच्या उपलिंगाच्या रूपात वैजनाथ मानले जाते
या स्थानांची ग्रंथांमध्ये पुष्टी नाही, परंतु स्थानिक परंपरा आणि मान्यतेनुसार त्यांची पूजा केली जाते.
