जागतिक श्रवण दिवस: ध्वनीची दुनिया आणि त्याचे महत्त्व

दररोज आपण बोलतो, ऐकतो आणि संवाद साधतो, पण आपण खरंच ‘ऐकतो’ का? १८ जुलै रोजी साजरा केला जाणारा जागतिक श्रवण दिवस (World Listening Day) आपल्याला आठवण करून देतो की ऐकणे म्हणजे फक्त लोकांचे बोलणे नव्हे, तर या पृथ्वीवरील प्रत्येक ध्वनी, प्रत्येक कुजबुज, प्रत्येक पक्षाचा चिवचिवाट आणि प्रत्येक पानांची सळसळ ऐकणे देखील महत्त्वाचे आहे. हा दिवस आपल्याला ध्वनीची दुनिया आणि ध्वनी पर्यावरणाचे (soundscape) महत्त्व लक्षात आणून देतो.

जागतिक श्रवण दिवसाचा उद्देश

जागतिक श्रवण दिवस हा फक्त आवाज बंद करण्याचा किंवा सायलेंट मोडवर जाण्याचा दिवस नाही, तर ध्वनी परिसंस्थेकडे (Acoustic Ecology) लक्ष वेधण्याचा हा एक प्रयत्न आहे. माणूस आणि निसर्ग यांच्यातील ध्वनीशी संबंधित समजूत वाढवणे आणि आपल्या सभोवतालच्या आवाजांना आपण कशा प्रकारे ग्रहण करतो याबद्दल जागरूकता पसरवणे हा यामागचा उद्देश आहे.

इतिहास: १८ जुलै का निवडला गेला?

आर. मरे शेफर यांना जाणीव झाली की आपले जग फक्त पाहण्या आणि बोलण्यापुरते मर्यादित नाही, तर ऐकणे देखील तितकेच महत्त्वाचे आहे. त्यांनी ध्वनीच्या माध्यमातून पर्यावरणाला समजून घेण्याची नवी दिशा दिली आणि 'World Soundscape Project' च्या माध्यमातून ध्वनी प्रदूषणावर लक्ष केंद्रित केले. १८ जुलै हा त्यांचा वाढदिवस आहे आणि त्यामुळेच हा दिवस 'World Listening Day' म्हणून निवडला गेला. हा दिवस आपल्याला आठवण करून देतो की आपण निसर्गाचे आणि समाजाचे आवाज लक्षपूर्वक ऐकले पाहिजेत, जेणेकरून आपल्या आजूबाजूला होणारे बदल आपण अधिक चांगल्या प्रकारे समजू शकू.

ध्वनी ऐकणे का महत्त्वाचे आहे?

आजकालच्या व्यस्त जीवनात आपण फक्त आवश्यक आवाज ऐकतो – फोनची घंटी, कारचा हॉर्न किंवा टीव्हीचा आवाज. पण आपण हे विसरतो की निसर्गही आपल्याशी बोलतो, फक्त आपल्याला लक्ष देऊन ऐकण्याची गरज आहे.
पक्ष्यांचे गाणे, पानांची सळसळ, वाऱ्याची झुळूक – हे सर्व आवाज आपल्याला मानसिक शांती देण्यास मदत करतात. हे ऐकणे केवळ मनाला शांती देत नाही, तर आपल्या पर्यावरणाचे आरोग्य समजून घेण्यास देखील मदत करते.

जागतिक श्रवण दिवस कसा साजरा करावा?

1. आपल्या आसपासचे आवाज ऐका

या दिवशी थोडा वेळ काढा आणि आपल्या आजूबाजूच्या नैसर्गिक वातावरणाला लक्षपूर्वक ऐका. मोबाइल फोन सायलेंट करा, एखाद्या उद्यानात जा किंवा बाल्कनीमध्ये बसून डोळे बंद करा. तुम्हाला जाणवेल की असे कितीतरी आवाज आहेत जे तुम्ही यापूर्वी कधीही ऐकले नव्हते.

2. लिसनिंग पार्टीचे आयोजन करा

आपल्या शाळा, ऑफिस किंवा समुदायात लिसनिंग पार्टीचे आयोजन करा. यामध्ये काही वेळ शांत बसून लोक नैसर्गिक ध्वनीची रेकॉर्डिंग ऐकू शकतात – जसे पावसाचे थेंब, समुद्राच्या लाटा किंवा जंगलातील आवाज. त्यानंतर अनुभव सामायिक करा आणि ऐकण्याच्या महत्त्वावर चर्चा करा.

3. ध्वनी प्रदूषण कमी करा

आपण लहान-लहान पाऊले उचलून ध्वनी प्रदूषण कमी करण्यास मदत करू शकता. जसे:

• गरज नसताना इलेक्ट्रॉनिक उपकरणे बंद ठेवा
• बाइक किंवा कारऐवजी सायकल चालवा
• लाऊडस्पीकरचा मर्यादित वापर करा
• वॉशिंग मशीन किंवा मिक्सरसारखी उपकरणे दरवाजा बंद करून चालवा
• झाडे लावा, कारण झाडे आवाज शोषून घेण्यास मदत करतात

सामुदायिक प्रयत्न आवश्यक

शहरे आणि गावांमध्ये वाढत्या आवाजामुळे आपल्या मानसिक आणि शारीरिक आरोग्यावर वाईट परिणाम होतो. त्यामुळे 'जागतिक श्रवण दिना'च्या निमित्ताने हे आवश्यक आहे की आपण केवळ स्वतःसाठी शांत वातावरण निर्माण करू नये, तर समाजालाही ध्वनी प्रदूषणापासून वाचवण्यासाठी पाऊल उचलावे. शहरांची योजना बनवताना शांत क्षेत्रांना प्रोत्साहन देणे, पादचाऱ्यांसाठी विशेष मार्ग बनवणे आणि ध्वनीरोधक भिंती उभारणे यांसारख्या योजना ध्वनी संतुलन राखण्यास मदत करू शकतात. हे छोटे-छोटे बदल संपूर्ण समुदायासाठी मोठा फरक निर्माण करू शकतात.

मानसिक आरोग्यासाठी ऐकणे देखील महत्त्वाचे

जेव्हा आपण रोजच्या धावपळीत व्यस्त असतो, तेव्हा आपले मन थकून जाते. अशा स्थितीत, जर आपण थोडा वेळ काढून निसर्गाचे आवाज ऐकले, जसे झाडांची सळसळ, पक्ष्यांचा चिवचिवाट किंवा वाहत्या पाण्याची किलबिलाट, तर आपला ताण हळूहळू कमी होऊ लागतो. हे नैसर्गिक आवाज ऐकणे केवळ मनाला शांत करत नाही, तर आपल्या मानसिक आरोग्यालाही मजबूत बनवते. यामुळे लक्ष केंद्रित करण्याची क्षमता वाढते आणि आपण स्वतःला अधिक संतुलित महसूस करतो. त्यामुळे ‘ऐकणे’ हे देखील एक प्रकारचे ध्यान आहे.

ध्वनी पर्यावरण आणि तंत्रज्ञान

आजकाल मोबाइल, इअरफोन आणि स्क्रीनने आपल्याला इतके घेरले आहे की आपण आसपासचे नैसर्गिक आवाज ऐकूच शकत नाही. आपण गाणी, व्हिडिओ आणि कॉलमध्ये इतके गुंतलेले असतो की पक्ष्यांचा चिवचिवाट, वाऱ्याची झुळूक किंवा मुलांचे हास्य यासारख्या जिवंत अनुभवांपासून दूर राहतो. जागतिक श्रवण दिवस आपल्याला हे आठवण करून देतो की तंत्रज्ञानासोबत राहूनही आपण आपल्या ध्वनी पर्यावरणाशी संबंध जपला पाहिजे. कधीतरी इअरफोन काढून नुसतेच बसून आजूबाजूचे आवाज ऐकणे हा देखील एक अद्भुत अनुभव असू शकतो.

जागतिक श्रवण दिवस आपल्याला हे समजवतो की फक्त ऐकणेच नव्हे, तर लक्षपूर्वक आणि मनाने ऐकणे देखील महत्त्वाचे आहे. जेव्हा आपण आपल्या आजूबाजूच्या आवाजांना खऱ्या अर्थाने অনুভবतो, तेव्हा आपण निसर्ग, समाज आणि स्वतःशी अधिक जोडले जातो. हा दिवस आपल्याला आठवण करून देतो की शांत वातावरण आणि संवेदनशीलतेने ऐकण्याची सवय आपल्या मानसिक आणि भावनिक आरोग्यासाठी आवश्यक आहे. चला, आपण सर्वजण मिळून ऐकण्याच्या या कलेला आत्मसात करूया आणि इतरांनाही जागरूक करूया.