12 ਜੋਤਿਰਲਿੰਗ: ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਇਹਨਾਂ 12 ਪਵਿੱਤਰ ਜੋਤਿਰਲਿੰਗਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਮਾਨਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾਲ ਪਾਪਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਮਾਨਸਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੋਕਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸੰਭਵ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵ ਭਗਤੀ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੀ ਅਤੇ ਅਮੀਰ ਹੈ। ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਰੁਦਰ, ਮਹਾਦੇਵ, ਭੋਲੇਨਾਥ ਜਿਹੇ ਕਈ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਿਵਪੁਰਾਣ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੌਰਾਣਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦੇ 12 ਜੋਤਿਰਲਿੰਗਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੀਰਥ ਅਤੇ ਸਰੂਪ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਸ਼ਿਵਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ 12 ਜੋਤਿਰਲਿੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਉਪਲਿੰਗਾਂ ਦਾ ਵੀ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਹੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਪਸਥਿਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ?
ਇਹਨਾਂ ਉਪਲਿੰਗਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਨਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਸਮਝਣਾ ਸ਼ਿਵ ਭਗਤਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਗੂੜ੍ਹੀ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਆਓ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਜੋਤਿਰਲਿੰਗਾਂ ਦੇ ਉਪਲਿੰਗ ਦਾ ਵਰਣਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਕਿੱਥੇ ਸਥਿਤ ਦੱਸੇ ਗਏ ਹਨ।
12 ਜੋਤਿਰਲਿੰਗਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ 12 ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਜੋਤਿਰਲਿੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਹਨ: ਸੋਮਨਾਥ, ਮੱਲਿਕਾਰਜੁਨ, ਮਹਾਕਾਲੇਸ਼ਵਰ, ਓਂਕਾਰੇਸ਼ਵਰ, ਕੇਦਾਰਨਾਥ, ਭੀਮਾਸ਼ੰਕਰ, ਕਾਸ਼ੀ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ, ਤ੍ਰਿਅੰਬਕੇਸ਼ਵਰ, ਵੈਦਯਨਾਥ, ਨਾਗੇਸ਼ਵਰ, ਰਾਮੇਸ਼ਵਰਮ ਅਤੇ ਘ੍ਰਿਸ਼ਨੇਸ਼ਵਰ। ਇਹਨਾਂ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਿਵਾਸ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਨਾਲ ਮੋਕਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਉਪਲਿੰਗਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਿੱਥੇ ਮਿਲਦਾ ਹੈ
ਸ਼ਿਵ ਮਹਾਪੁਰਾਣ ਦੇ ਕੋਟਿਰੁਦਰ ਸੰਹਿਤਾ ਵਿੱਚ ਜੋਤਿਰਲਿੰਗਾਂ ਦੇ ਉਪਲਿੰਗਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ 9 ਜੋਤਿਰਲਿੰਗਾਂ ਦੇ ਉਪਲਿੰਗ ਦੱਸੇ ਗਏ ਹਨ। ਵਿਸ਼ਵੇਸ਼ਵਰ (ਕਾਸ਼ੀ), ਤ੍ਰਿਅੰਬਕ (ਤ੍ਰਿਅੰਬਕੇਸ਼ਵਰ) ਅਤੇ ਵੈਦਯਨਾਥ ਜੋਤਿਰਲਿੰਗ ਦੇ ਉਪਲਿੰਗਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਬਾਕੀ 9 ਦੇ ਉਪਲਿੰਗਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ:
1. ਸੋਮਨਾਥ ਦਾ ਉਪਲਿੰਗ: ਅੰਤਕੇਸ਼ਵਰ
ਸੋਮਨਾਥ ਜੋਤਿਰਲਿੰਗ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਉਪਲਿੰਗ ਦਾ ਨਾਮ ਅੰਤਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਸਥਾਨ ਮਹੀ ਨਦੀ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਸੰਗਮ 'ਤੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਥਾਨ ਪਾਪਾਂ ਦੇ ਨਾਸ਼ ਅਤੇ ਅੰਤ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ ਦਿਵਾਉਣ ਵਾਲਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
2. ਮੱਲਿਕਾਰਜੁਨ ਦਾ ਉਪਲਿੰਗ: ਰੁਦਰੇਸ਼ਵਰ
ਮੱਲਿਕਾਰਜੁਨ ਜੋਤਿਰਲਿੰਗ ਤੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਰੁਦਰੇਸ਼ਵਰ ਨਾਮਕ ਉਪਲਿੰਗ ਭ੍ਰਿਗੁਕਸ਼ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਾਧਕਾਂ ਨੂੰ ਸੁੱਖ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
3. ਮਹਾਕਾਲੇਸ਼ਵਰ ਦਾ ਉਪਲਿੰਗ: ਦੁੱਧੇਸ਼ਵਰ
ਮਹਾਕਾਲੇਸ਼ਵਰ ਦੇ ਉਪਲਿੰਗ ਦਾ ਨਾਮ ਦੁੱਧੇਸ਼ਵਰ ਜਾਂ ਦੁੱਧਨਾਥ ਹੈ। ਇਹ ਨਰਮਦਾ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਪੂਜਨ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਾਪਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਦਿਵਾਉਣ ਵਾਲਾ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
4. ਓਂਕਾਰੇਸ਼ਵਰ ਦਾ ਉਪਲਿੰਗ: ਕਰਦਮੇਸ਼ਵਰ
ਓਂਕਾਰੇਸ਼ਵਰ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਉਪਲਿੰਗ ਕਰਦਮੇਸ਼ਵਰ ਜਾਂ ਕਰਮਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਬਿੰਦੂਸਰੋਵਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਉਪਲਿੰਗ ਸਾਰੀਆਂ ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
5. ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਦਾ ਉਪਲਿੰਗ: ਭੂਤੇਸ਼ਵਰ
ਕੇਦਾਰੇਸ਼ਵਰ ਜੋਤਿਰਲਿੰਗ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਉਪਲਿੰਗ ਭੂਤੇਸ਼ਵਰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਸਥਾਨ ਯਮੁਨਾ ਤੱਟ 'ਤੇ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਧਕਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਪਾਪਾਂ ਦਾ ਵੀ ਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਮਰੱਥ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
6. ਭੀਮਾਸ਼ੰਕਰ ਦਾ ਉਪਲਿੰਗ: ਭੀਮੇਸ਼ਵਰ
ਭੀਮਾਸ਼ੰਕਰ ਤੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਉਪਲਿੰਗ ਭੀਮੇਸ਼ਵਰ ਨਾਮ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਇਹ ਸਹਿਆਦਰੀ ਪਹਾੜ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਪੂਜਾ ਬਲ ਅਤੇ ਮਨੋਬਲ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲੀ ਮੰਨੀ ਗਈ ਹੈ।
7. ਨਾਗੇਸ਼ਵਰ ਦਾ ਉਪਲਿੰਗ: ਭੂਤੇਸ਼ਵਰ
ਨਾਗੇਸ਼ਵਰ ਜੋਤਿਰਲਿੰਗ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਉਪਲਿੰਗ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਭੂਤੇਸ਼ਵਰ ਹੈ, ਜੋ ਮੱਲਿਕਾ ਅਤੇ ਸਰਸਵਤੀ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਸੰਗਮ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਪਾਪਾਂ ਦਾ ਜੜ੍ਹੋਂ ਨਾਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।
8. ਰਾਮੇਸ਼ਵਰਮ ਦਾ ਉਪਲਿੰਗ: ਗੁਪਤੇਸ਼ਵਰ
ਰਾਮਨਾਥਸਵਾਮੀ ਜਾਂ ਰਾਮੇਸ਼ਵਰਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਉਪਲਿੰਗ ਗੁਪਤੇਸ਼ਵਰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਥਾਨ ਰਹੱਸਮਈ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਪੂਜਨ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਕਸ਼ਟਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
9. ਘ੍ਰਿਸ਼ਨੇਸ਼ਵਰ ਦਾ ਉਪਲਿੰਗ: ਵਿਆਘ੍ਰੇਸ਼ਵਰ
ਘ੍ਰਿਸ਼ਨੇਸ਼ਵਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਉਪਲਿੰਗ ਵਿਆਘ੍ਰੇਸ਼ਵਰ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਪਲਿੰਗ ਉਹਨਾਂ ਸਾਧਕਾਂ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਫਲਦਾਈ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਔਖੇ ਵਰਤ ਅਤੇ ਤਪ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉਪਲਿੰਗਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ
ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸ਼ਿਵਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਵਿਸ਼ਵੇਸ਼ਵਰ (ਕਾਸ਼ੀ), ਤ੍ਰਿਅੰਬਕੇਸ਼ਵਰ ਅਤੇ ਵੈਦਯਨਾਥ ਜੋਤਿਰਲਿੰਗਾਂ ਦੇ ਉਪਲਿੰਗਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਉਪਲਿੰਗਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਹੈ।
- ਵਿਸ਼ਵੇਸ਼ਵਰ ਦੇ ਉਪਲਿੰਗ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਣਯੇਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
- ਤ੍ਰਿਅੰਬਕੇਸ਼ਵਰ ਦੇ ਉਪਲਿੰਗ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧੇਸ਼ਵਰ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ
- ਵੈਦਯਨਾਥ ਦੇ ਉਪਲਿੰਗ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੈਜਨਾਥ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ
ਇਹਨਾਂ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਸਥਾਨਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
