ਪਲੂਟੋ ਸੂਰਜੀ ਮੰਡਲ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਬੌਣਾ ਗ੍ਰਹਿ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਕਦੇ ਸੂਰਜੀ ਮੰਡਲ ਦਾ ਨੌਵਾਂ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਇਸਨੂੰ ਕਾਈਪਰ ਬੈਲਟ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਖਗੋਲੀ ਵਸਤੂ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਲੂਟੋ ਦੀ ਖੋਜ 1930 ਵਿੱਚ ਕਲਾਈਡ ਟੌਮਬਾਗ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰ 2006 ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਤੋਂ ਹਟਾ ਕੇ ਬੌਣੇ ਗ੍ਰਹਿ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਅਜੇ ਵੀ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪ ਪਿੰਡ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਨਿਊ ਹੋਰਾਈਜ਼ਨਜ਼ ਮਿਸ਼ਨ (2015) ਨੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ।
ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਕਕਸ਼ਾ
* ਪਲੂਟੋ ਦਾ ਆਕਾਰ ਧਰਤੀ ਦੇ ਚੰਦਰਮਾ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ-ਤੀਹਾਈ ਹੈ।
* ਇਸਦੀ ਕਕਸ਼ਾ ਬੇਡੰਗੀ (ਅੰਡਾਕਾਰ) ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਹ ਕਦੇ ਵਰੁਣ (ਨੈਪਚਿਊਨ) ਦੀ ਕਕਸ਼ਾ ਦੇ ਅੰਦਰ, ਤਾਂ ਕਦੇ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
* ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਇਸਦੀ ਦੂਰੀ 30 ਤੋਂ 45 ਖਗੋਲੀ ਇਕਾਈਆਂ (4.4 ਤੋਂ 7.4 ਅਰਬ ਕਿਮੀ) ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬਦਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।
* ਇਹ ਸੂਰਜ ਦੀ ਇੱਕ ਪਰਿਕਰਮਾ 248.09 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਪਲੂਟੋ ਦਾ ਰੰਗ ਅਤੇ ਮੌਸਮੀ ਪਰਿਵਰਤਨ
ਪਲੂਟੋ ਦਾ ਵਿਆਸ ਲਗਭਗ 2,300 ਕਿਮੀ ਹੈ, ਜੋ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਿਆਸ ਦਾ ਮਾਤਰ 18% ਹੈ। ਇਸਦਾ ਰੰਗ ਕਾਲੇ, ਸੰਤਰੀ ਅਤੇ ਸਫ਼ੇਦ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ। ਪਲੂਟੋ ਦੀ ਸਤਹ 'ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਚਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਜਮੀ ਹੋਈਆਂ ਗੈਸਾਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਸੂਰਜੀ ਮੰਡਲ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਰੰਗੀਨ ਬੌਣੀ ਦੁਨੀਆ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸੂਰਜੀ ਮੰਡਲ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਸਤਹ 'ਤੇ ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭਿੰਨਤਾ ਨਹੀਂ ਦੇਖੀ ਜਾਂਦੀ, ਪਰ ਪਲੂਟੋ ਦੀ ਸਤਹ 'ਤੇ ਰੰਗਾਂ ਦਾ ਅਸਮਾਨ ਵੰਡ ਇਸਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।
1994 ਤੋਂ 2003 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਧਿਐਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਪਲੂਟੋ ਦੇ ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਇਆ ਹੈ। ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਚਮਕਦਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਗੂੜਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਬਦਲਾਅ ਪਲੂਟੋ ਦੇ ਮੌਸਮੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਪਲੂਟੋ ਦੀ ਕਕਸ਼ਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅੰਡਾਕਾਰ ਹੈ, ਇਸਲਈ ਇਸਦੇ ਮੌਸਮ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੌਲੀ ਗਤੀ ਨਾਲ ਪਰ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ 'ਤੇ ਬਦਲਦੇ ਹਨ।
ਪਲੂਟੋ ਦਾ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਉਪਗ੍ਰਹਿ
ਪਲੂਟੋ ਦਾ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਬਹੁਤ ਪਤਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ (N₂), ਮੀਥੇਨ (CH₄) ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ (CO) ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਪਲੂਟੋ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਦੂਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸਦੀ ਸਤਹ 'ਤੇ ਠੰਡ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਗੈਸਾਂ ਜੰਮ ਕੇ ਬਰਫ਼ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਤਹ 'ਤੇ ਡਿੱਗ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਪਲੂਟੋ ਸੂਰਜ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਸਤਹ ਦੀ ਜਮੀ ਹੋਈ ਗੈਸਾਂ ਫਿਰ ਤੋਂ ਗੈਸੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਕੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਪਲੂਟੋ ਦੇ ਪੰਜ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਉਪਗ੍ਰਹਿ
* ਸ਼ੈਰੋਨ (Charon) – ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਉਪਗ੍ਰਹਿ, ਜਿਸਦਾ ਵਿਆਸ ਪਲੂਟੋ ਦੇ ਅੱਧੇ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ (1978 ਵਿੱਚ ਖੋਜਿਆ ਗਿਆ)।
* ਨਿਕਸ (Nix) – 2005 ਵਿੱਚ ਖੋਜਿਆ ਗਿਆ ਛੋਟਾ ਚੰਦਰਮਾ।
* ਹਾਈਡਰਾ (Hydra) – 2005 ਵਿੱਚ ਖੋਜਿਆ ਗਿਆ ਇੱਕ ਹੋਰ ਛੋਟਾ ਚੰਦਰਮਾ।
* ਸਟਿਕਸ (Styx) – ਪਲੂਟੋ ਦਾ ਚੌਥਾ ਉਪਗ੍ਰਹਿ।
* ਕੇਰਬੇਰੋਸ (Kerberos) – 20 ਜੁਲਾਈ 2011 ਨੂੰ ਖੋਜਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸਦਾ ਵਿਆਸ ਲਗਭਗ 30 ਕਿਮੀ ਹੈ।
ਪਲੂਟੋ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਕੁਝ ਖਾਸ ਗੱਲਾਂ
1. ਕਕਸ਼ਾ: ਪਲੂਟੋ ਦੀ ਕਕਸ਼ਾ ਹੋਰ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਕਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਅਜੀਬ ਸੀ। ਬਾਕੀ ਗ੍ਰਹਿ ਸੂਰਜ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਅੰਡਾਕਾਰ ਕਕਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਪਲੂਟੋ ਦੀ ਕਕਸ਼ਾ ਕਦੇ ਸੂਰਜ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਅਤੇ ਕਦੇ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
2. ਕਕਸ਼ਾ ਦਾ ਝੁਕਾਅ: ਪਲੂਟੋ ਦੀ ਕਕਸ਼ਾ ਬਾਕੀ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਕਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਢਲਾਨ 'ਤੇ ਸੀ। ਬਾਕੀ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਕਸ਼ਾਵਾਂ ਚਪਟੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਪਲੂਟੋ ਦੀ ਕਕਸ਼ਾ ਕੋਣ 'ਤੇ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਕਦੇ ਪਲੂਟੋ ਅਤੇ ਵਰੁਣ ਦੀਆਂ ਕਕਸ਼ਾਵਾਂ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਕੱਟਦੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਟੱਕਰ ਦਾ ਖਤਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।
3. ਆਕਾਰ: ਪਲੂਟੋ ਦਾ ਆਕਾਰ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਗ੍ਰਹਿ ਬੁੱਧ ਸੀ, ਪਰ ਪਲੂਟੋ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਅੱਧਾ ਛੋਟਾ ਸੀ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਪਲੂਟੋ ਵਰੁਣ ਦਾ ਭਾਗਿਆ ਹੋਇਆ ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਹੋਵੇ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਸੰਭਾਵਨਾ ਘੱਟ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਪਲੂਟੋ ਅਤੇ ਵਰੁਣ ਕਦੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਫਿਰ, 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਵਰੁਣ-ਪਾਰ ਵਸਤੂਆਂ ਮਿਲੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਕਸ਼ਾਵਾਂ, ਰੂਪ-ਰੰਗ ਅਤੇ ਬਣਾਵਟ ਪਲੂਟੋ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ-ਜੁਲਦੀ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਈਪਰ ਬੈਲਟ ਕਿਹਾ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਹੁਣ ਵਿਗਿਆਨੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪਲੂਟੋ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਹੈ।
2004-2005 ਵਿੱਚ ਕਾਈਪਰ ਬੈਲਟ ਵਿੱਚ ਹਾਉਮੀਆ ਅਤੇ ਮਾਕੇਮਾਕੇ ਵਰਗੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਮਿਲੀਆਂ (ਜੋ ਪਲੂਟੋ ਤੋਂ ਥੋੜੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਸਨ), ਅਤੇ 2005 ਵਿੱਚ ਕਾਈਪਰ ਬੈਲਟ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਏਰਿਸ ਮਿਲਿਆ, ਜੋ ਪਲੂਟੋ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਡਾ ਸੀ। ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਪਲੂਟੋ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਮਿਲਦੀਆਂ-ਜੁਲਦੀਆਂ ਸਨ।
```
