आजकल जोर्नीको दुखाइँ, साइटिका, स्लिप डिस्क र गठिया जस्ता समस्याहरू सामान्य हुँदै गइरहेका छन्। परिवर्तित जीवनशैली, लामो समयसम्म बसेर काम गर्नु र शारीरिक गतिविधिहरूको कमी यसका प्रमुख कारणहरू हुन्। यी सबै रोगहरूमा औषधि, थेरापी र कहिलेकाहीँ शल्यक्रियासमेतको आवश्यकता पर्दछ, तर के तपाईंलाई थाहा छ कि आयुर्वेदमा एउटा यस्तो सानो बिरुवा छ जुन यी गम्भीर समस्याहरूमा धेरै प्रभावकारी साबित हुन सक्छ? हामी निर्गुण्डीको कुरा गरिरहेका छौँ।
यो देख्नमा सामान्य झाडी जस्तो लागे पनि, यसका औषधीय गुणहरू यति प्रभावशाली छन् कि यसलाई आयुर्वेदमा ‘वातहर’ अर्थात् वातलाई नष्ट गर्ने बिरुवा भनिएको छ। विशेष कुरा के छ भने यो बिरुवा भारतको लगभग हरेक भागमा सजिलैसँग पाइन्छ।
निर्गुण्डी के हो?
निर्गुण्डी (Vitex Negundo) एउटा झाडीदार औषधीय बिरुवा हो जुन भारतमा प्राचीन समयदेखि नै प्रयोग गरिँदै आएको छ। संस्कृतमा यसलाई ‘सिन्धुवार’, ‘निरगुण्डी’ र ‘सर्वज्वरहर’ जस्ता नामले चिनिन्छ। यो बिरुवा अधिकांश ओसिलो ठाउँमा पाइन्छ र विशेष गरी खेतका छेउछाउ वा खाली जमिनमा उम्रिन्छ।
गठिया र साइटिकामा किन फाइदाजनक छ?
गठिया (Arthritis) मा आराम: गठिया एउटा सूजनयुक्त रोग हो जसले विशेष गरी जोर्नीहरूलाई असर गर्छ। निर्गुण्डीको पातमा एन्टी-इन्फ्लेमेटरी (सूजन कम गर्ने) तत्वहरू पाइन्छन् जसले जोर्नीको सूजन र दुखाइ कम गर्छन्। यसका लागि निर्गुण्डीको पातको चूर्ण बनाएर तातो पानीसँग सेवन गर्ने सल्लाह दिइन्छ। यसबाहेक, पातलाई तेलमा पकाएर प्रभावित भागमा मालिस गर्दा पनि धेरै आराम मिल्छ।
साइटिका (Sciatica) मा राहत: साइटिकाको समस्यामा कम्मरदेखि खुट्टासम्मका नशामा असह्य दुखाइ हुन्छ। यो दुखाइ बस्दा, उठ्दा वा हिँड्दा समस्या उत्पन्न गर्दछ। यस अवस्थामा निर्गुण्डीको पातको भाप लिने वा यसको लेपलाई तातो पारेर दुख्ने ठाउँमा लगाउँदा धेरै आराम मिल्छ। यो प्रयोग दैनिक गर्नुहोस्, केही दिनमै फरक देखिनेछ।
स्लिप डिस्कमा कसरी काम गर्छ?
स्लिप डिस्क अर्थात् मेरुदण्डको बीचको नशा सर्नु एउटा पीडादायी समस्या हो। यसमा पेटको तल्लो भागमा तीव्र दुखाइ र हिँडडुल गर्नमा कठिनाइ हुन्छ। निर्गुण्डीको पातबाट तयार गरिएको विशेष काढा वा हलुवा यो दुखाइ कम गर्न प्रभावकारी हुन्छ। एउटा सजिलो नुस्खा छ—२५० ग्राम निर्गुण्डीको पातलाई १.५ लिटर पानीमा उमाल्नुहोस्, पानी आधा भएपछि त्यसमा गहुँको पिठो हालेर हलुवा बनाउनुहोस् र दैनिक बिहान खाली पेटमा यसको सेवन गर्नुहोस्। यो उपाय पूर्ण रूपमा प्राकृतिक छ र शरीरमा कुनै प्रकारको प्रतिक्रिया गर्दैन।
अन्य लाभदायक गुणहरू
छाला रोगमा लाभ: निर्गुण्डीको पातबाट बनेको तेल छाला एलर्जी, चिलाउने र संक्रमणमा उपयोगी हुन्छ। यसलाई नरिवल वा तिलको तेलमा मिलाएर सिधै छालामा लगाउँदा राहत मिल्छ। यसले छालालाई पोषण दिन्छ र रगतलाई शुद्ध गर्छ।
कपालका लागि वरदान: यदि तपाईंको कपाल समयभन्दा अगाडि सेतो भइरहेको छ वा ड्यान्ड्रफको समस्या छ भने, निर्गुण्डीको पातको तेल उपयोगी हुन सक्छ। यसलाई तिलको तेलमा पकाएर टाउकोमा लगाउनुहोस्। यसले टाउकोलाई चिसोपन दिन्छ र कपालको जरा बलियो बनाउँछ।
रुघाखोकी र टाउको दुखाइमा राहत: निर्गुण्डीको काढा रुघाखोकी, टाउको दुखाइ, ज्वरो र नाक बन्द हुनेमा पनि प्रभावकारी हुन्छ। यसका लागि केही पातलाई पानीमा उमालेर त्यसमा अदुवा, दालचिनी र ल्वाङ हालेर काढा तयार गर्नुहोस्। दैनिक यसको सेवन गर्नाले प्रतिरक्षा प्रणाली पनि बढ्छ।
अर्श र पेटका समस्याहरू: निर्गुण्डीको जराको चूर्ण अर्शमा फाइदाजनक हुन्छ। यसबाहेक, यसले पाचन क्रियालाई सुधार गर्छ र पेटका किरा मार्नमा पनि प्रभावकारी छ।
कसरी प्रयोग गर्ने?
- भापका लागि: निर्गुण्डीको पातलाई पानीमा उमालेर त्यसको भाप सेक्नुहोस्।
- तेलको रूपमा: पातलाई तिल वा नरिवलको तेलमा पकाएर प्रयोग गर्नुहोस्।
- काढा: पातलाई पानीमा उमालेर काढा बनाउनुहोस्, यसमा ल्वाङ वा अदुवा मिलाउन सकिन्छ।
- हलुवा: उमालेको निर्गुण्डीको पानीमा पिठो हालेर हलुवा बनाउनुहोस् र बिहान खाली पेटमा सेवन गर्नुहोस्।
- लेप: ताजा पातको लेप बनाएर तातो पार्नुहोस् र प्रभावित भागमा लगाउनुहोस्।
सावधानी आवश्यक छ
यद्यपि निर्गुण्डी एउटा प्राकृतिक र आयुर्वेदिक औषधि हो, तर यसको प्रयोग गर्दा केही सावधानी अपनाउनु आवश्यक छ। यदि कुनै व्यक्तिलाई उच्च रक्तचापको समस्या छ, उनी गर्भवती महिला हुन् वा उनलाई शरीरमा पित्त बढ्ने शिकायत छ भने, यस्तो अवस्थामा डाक्टरको सल्लाह बिना यसको सेवन वा बाहिरी प्रयोग गर्नु हुँदैन। किनकि केही अवस्थामा यो औषधिले शरीरमा गर्मी बढाउन सक्छ वा पहिलेदेखि भएको रोगलाई असर गर्न सक्छ। त्यसैले सुरक्षित र सही प्रयोगका लागि विशेषज्ञको राय लिनु आवश्यक छ।
आयुर्वेदमा बताइएको यो सानो बिरुवा ‘निर्गुण्डी’ आजका धेरै ठूला रोगहरूमा रामबाणको काम गर्न सक्छ। यसको नियमित, मितव्ययी र सही तरिकाले प्रयोगले तपाईंलाई औषधि बिना नै गठिया, स्लिप डिस्क र साइटिका जस्ता समस्याहरूबाट राहत दिलाउन सक्छ। यदि तपाईं प्राकृतिक र साइड इफेक्ट-मुक्त उपचारको खोजीमा हुनुहुन्छ भने, निर्गुण्डी अवश्य प्रयोग गर्नुहोस्।
