ब्राह्मणाला शास्त्रांमध्ये देव का म्हटले आहे? सविस्तरपणे जाणून घ्या
हिंदू धर्मामध्ये ब्राह्मण देवतेला कोणत्याही देवी-देवतांपेक्षा कमी मानले जात नाही, हे आपल्यापैकी जवळजवळ सर्वांनाच माहीत असेल. याचा अर्थ असा की, त्यांनाही देवी-देवतांप्रमाणेच पूजनीय मानले जाते. पण याच लोकांमध्ये अनेकांच्या मनात हा प्रश्न आला असेल की, ब्राह्मणाला देवाचे रूप का मानले जाते? यामागे काय कारण आहे? ब्राह्मणाला इतके महत्त्व का दिले जाते? अशा प्रकारचे प्रश्न समाजात आणि नवीन पिढीतील लोकांमध्येही नेहमीच चर्चेत असतात. तर, या लेखात आपण या विषयावर आपले धर्मशास्त्र काय सांगतात, ते जाणून घेऊया.
शास्त्रीय मत
पृथिव्यां यानी तीर्थानि तानी तीर्थानि सागरे ।
सागरे सर्वतीर्थानि पादे विप्रस्य दक्षिणे ।।
चैत्रमाहात्म्ये तीर्थानि दक्षिणे पादे वेदास्तन्मुखमाश्रिताः ।
सर्वांगेष्वाश्रिता देवाः पूजितास्ते तदर्चया ।।
अव्यक्त रूपिणो विष्णोः स्वरूपं ब्राह्मणा भुवि ।
नावमान्या नो विरोधा कदाचिच्छुभमिच्छता ।।
अर्थात- वरील श्लोकानुसार, पृथ्वीवर जेवढी तीर्थे आहेत, ती सर्व समुद्रात मिळतात आणि समुद्रात जेवढी तीर्थे आहेत, ती सर्व ब्राह्मणाच्या उजव्या पायात आहेत. चार वेद त्याच्या मुखात आहेत. त्याच्या अंगात सर्व देवता वास करतात. म्हणून अशी मान्यता आहे की, ब्राह्मणाची पूजा केल्याने सर्व देवांची पूजा होते. पृथ्वीवर ब्राह्मण विष्णूचे रूप मानले जातात, म्हणून ज्याला कल्याण हवे आहे, त्याने कधीही ब्राह्मणांचा अपमान आणि द्वेष करू नये.
देवाधीनाजगत्सर्वं मन्त्राधीनाश्च देवता:।
ते मन्त्रा: ब्राह्मणाधीना:तस्माद् ब्राह्मण देवता।
अर्थात- सर्व जग देवांच्या अधीन आहे आणि देव मंत्रांच्या अधीन आहेत आणि मंत्र ब्राह्मणांच्या अधीन आहेत, त्यामुळे ब्राह्मणाला देव मानले जाते, याचे हे एक प्रमुख कारण आहे.
ॐ जन्मना ब्राह्मणो, ज्ञेय:संस्कारैर्द्विज उच्चते।
विद्यया याति विप्रत्वं, त्रिभि:श्रोत्रिय लक्षणम्।।
अर्थात- ब्राह्मणाच्या मुलाला जन्मतःच ब्राह्मण समजावे. संस्कारांनी 'द्विज' ही संज्ञा प्राप्त होते आणि विद्याध्ययनाने 'विप्र' हे नाव धारण करतो. जो वेद, मंत्र आणि पुराणांनी शुद्ध होऊन तीर्थस्नानादींमुळे अधिक पवित्र झाला आहे, तो ब्राह्मण परम पूजनीय मानला गेला आहे.
ॐ पुराणकथको नित्यं, धर्माख्यानस्य सन्तति:।
अस्यैव दर्शनान्नित्यं ,अश्वमेधादिजं फलम्।।
अर्थात- ज्याच्या हृदयात गुरु, देवता, माता-पिता आणि अतिथींविषयी भक्ती आहे. जो इतरांनाही भक्तीमार्गावर घेऊन जातो, जो नेहमी पुराणांच्या कथा सांगतो आणि धर्माचा प्रचार करतो. शास्त्रांमध्ये अशा ब्राह्मणाचे दर्शन घेतल्याने अश्वमेध यज्ञाचे फळ मिळते, असे म्हटले आहे. पौराणिक कथांनुसार, एकदा पितामह भीष्म यांनी पुलस्त्यजींना विचारले, 'हे गुरुवर! मनुष्याला देवत्व, सुख, राज्य, धन, यश, विजय, भोग, आरोग्य, आयुष्य, विद्या, लक्ष्मी, पुत्र, नातेवाईक आणि सर्व प्रकारच्या मंगलची प्राप्ती कशी होऊ शकते?'
तेव्हा पुलस्त्यजींनी त्यांच्या प्रश्नाचे उत्तर देताना म्हटले, 'राजन्! या पृथ्वीवर ब्राह्मण नेहमीच विद्या आणि गुणांनी युक्त आणि समृद्ध असतो. तिन्ही लोकांमध्ये आणि प्रत्येक युगात विप्रदेव नेहमीच पवित्र मानले गेले आहेत. ब्राह्मण देवांचाही देव आहे. जगात त्याच्यासारखा दुसरा कोणी नाही. तो साक्षात धर्माची मूर्ती आहे आणि सर्वांना मोक्षाचा मार्ग दाखवणारा आहे. ब्राह्मण सर्वांचा गुरु, पूज्य आणि तीर्थस्वरूप मनुष्य आहे. पूर्वी नारदजींनी ब्रह्मदेवाला विचारले होते.
'ब्रह्मन्! कोणाची पूजा केल्याने भगवान लक्ष्मीपती प्रसन्न होतात?' तेव्हा ब्रह्माजी म्हणाले, 'ज्यांच्यावर ब्राह्मण प्रसन्न होतात, त्यांच्यावर भगवान विष्णूही प्रसन्न होतात. म्हणून, ब्राह्मणाची सेवा करणारा मनुष्य निश्चितच परब्रह्म परमात्म्याला प्राप्त होतो. ब्राह्मणाच्या शरीरात नेहमीच श्रीविष्णूचा वास असतो. जे दान, मान आणि सेवा इत्यादींद्वारे दररोज ब्राह्मणांची पूजा करतात, त्यांच्याद्वारे शास्त्रीय पद्धतीने उत्तम दक्षिणा देऊन शंभर अश्वमेध यज्ञ केल्यासारखेच आहे. ज्याच्या घरी आलेला ब्राह्मण निराश होऊन परत जात नाही, त्याचे सर्व पाप नष्ट होतात. पवित्र स्थळी, योग्य वेळी आणि योग्य ब्राह्मणाला जे धन दान केले जाते, ते अक्षय असते. ते जन्मोजन्मी फळ देते. त्यांची पूजा करणारा माणूस कधीही गरीब, दुःखी आणि रोगी होत नाही. ज्या घराच्या अंगणात ब्राह्मणाच्या पायाची धूळ पडते, ते घर तीर्थासारखे पवित्र होते.'
ॐ न विप्रपादोदककर्दमानि,
न वेदशास्त्रप्रतिघोषितानि!
स्वाहास्नधास्वस्तिविवर्जितानि,
श्मशानतुल्यानि गृहाणि तानि।।
ज्या ठिकाणी ब्राह्मणांचे चरणोदक पडत नाही, जिथे वेदशास्त्राचा आवाज येत नाही, जिथे स्वाहा, स्वधा, स्वस्ति आणि मंगल शब्दांचा उच्चार होत नाही, ते घर स्वर्गासारखे असले तरी ते स्मशानासारखे असते. भीष्मजी! पूर्वी विष्णूच्या मुखातून ब्राह्मण, बाहूंमधून क्षत्रिय, जंघांमधून वैश्य आणि चरणांमधून शूद्रांची उत्पत्ती झाली. पितृयज्ञ (श्राद्ध-तर्पण), विवाह, अग्निहोत्र, शांतीकर्म आणि सर्व प्रकारच्या शुभ कार्यांमध्ये ब्राह्मण नेहमीच उत्तम मानले गेले आहेत. ब्राह्मणाच्या मुखातून देवता हव्य आणि पितर कव्य ग्रहण करतात. ब्राह्मणांशिवाय दान, होम, तर्पण इत्यादी सर्व निष्फळ ठरतात.
जिथे ब्राह्मणांना भोजन दिले जात नाही, तिथे असुर, प्रेत, दैत्य आणि राक्षस भोजन करतात. म्हणून असे म्हटले जाते की, ब्राह्मणाला पाहून आदराने नमस्कार करावा. त्यांच्या आशीर्वादाने माणसाचे आयुष्य वाढते आणि तो चिरंजीव होतो. ब्राह्मणाला पाहूनही नमस्कार न करणे, त्यांचा द्वेष करणे आणि त्यांच्याबद्दल अनादर बाळगल्याने मनुष्याचे आयुष्य कमी होते, धन-संपत्तीचा नाश होतो आणि परलोकातही त्याची दुर्गती होते.
चौ- पूजिय विप्र सकल गुनहीना।
शूद्र न गुनगन ग्यान प्रवीणा।।
कवच अभेद्य विप्र गुरु पूजा।
एहिसम विजयउपाय न दूजा।।
रामचरित मानसमध्ये म्हटले आहे.
ॐ नमो ब्रम्हण्यदेवाय,
गोब्राम्हणहिताय च।
जगद्धिताय कृष्णाय,
गोविन्दाय नमोनमः।।
अर्थात- जगाचे पालनहार, गायी आणि ब्राह्मणांचे रक्षक भगवान श्रीकृष्ण यांना कोटि कोटि वंदन. ज्यांच्या चरणारविंदांना परमेश्वर आपल्या वक्षस्थळावर धारण करतात, त्या ब्राह्मणांच्या पवित्र चरणी आमचे कोटी-कोटी प्रणाम.
ब्राह्मण म्हणजे जपाने निर्माण झालेली शक्ती, ब्राह्मण म्हणजे त्यागातून जन्मलेली भक्तीचे निवासस्थान. ब्राह्मण म्हणजे ज्ञानाचा दिवा लावणारा, ब्राह्मण म्हणजे विद्येचा प्रकाश पसरवणारा. ब्राह्मण म्हणजे स्वाभिमानाने जगण्याची पद्धत, ब्राह्मण म्हणजे सृष्टीचा एक अद्वितीय आणि अविनाशी भाग. ब्राह्मण म्हणजे भयंकर विष पिण्याची कला,
ब्राह्मण म्हणजे कठीण संघर्षांना जिंकून पुढे आलेला. ब्राह्मण म्हणजे ज्ञान, भक्ती, त्याग, परोपकाराचा प्रकाश,
ब्राह्मण म्हणजे शक्ती, कौशल्य आणि पराक्रमाचे आकाश. ब्राह्मण म्हणजे धर्म किंवा जातीत न बांधलेला माणूस,
ब्राह्मण म्हणजे मानवरूपात साक्षात भगवान. ब्राह्मण म्हणजे कंठात सरस्वती घेऊन ज्ञानाचा प्रसार करणारा,
ब्राह्मण म्हणजे हातात शस्त्र घेऊन आतंकवाद्यांचा नाश करणारा. ब्राह्मण म्हणजे फक्त मंदिरात पूजा करणारा पुजारी नाही, ब्राह्मण म्हणजे घरोघरी भीक मागणारा भिकारी नाही. ब्राह्मण म्हणजे गरिबीत सुदामासारखा साधा,
ब्राह्मण म्हणजे त्यागात दधीचीसारखा विरळा. ब्राह्मण म्हणजे विषारी लोकांच्या शहरात शंकरासारखा,
ब्राह्मणाच्या हातात शत्रूंसाठी वेद हेच शस्त्र आहे. ब्राह्मण म्हणजे सुकत चाललेल्या नात्यांना संवेदनांनी सजवणारा,
ब्राह्मण म्हणजे निषिद्ध गल्ल्यांमध्ये घाबरलेल्या सत्याला वाचवणारा. ब्राह्मण म्हणजे संकुचित विचारधारेच्या पलीकडील एक नाव,
ब्राह्मण म्हणजे सर्वांच्या अंत:करणात वसलेला अविरत राम.
```
