ભારતનું રાષ્ટ્રીય ગીત ‘વંદે માતરમ્’ તેના 150 વર્ષ પૂર્ણ કરી રહ્યું છે. 1875માં બંકિમચંદ્ર ચટ્ટોપાધ્યાય દ્વારા લખાયેલા આ ગીતે સ્વતંત્રતા આંદોલનમાં નવી ઊર્જા ભરી હતી. આજે પણ આ ગીત દેશભક્તિ, એકતા અને માતૃભૂમિ પ્રત્યે સમર્પણનું પ્રતીક મનાય છે.
Vande Mataram 150 Years: ભારતનું રાષ્ટ્રીય ગીત ‘વંદે માતરમ્’ આજે તેના 150 વર્ષ પૂર્ણ કરી રહ્યું છે. 7 નવેમ્બર 1875ના રોજ બંકિમચંદ્ર ચટ્ટોપાધ્યાયે તેને લખ્યું હતું, જેણે ભારતીય સ્વતંત્રતા સંગ્રામની દિશા બદલી નાખી. આ ગીતે ગુલામીના સમયગાળામાં ભારતીયોના મનમાં આત્મગૌરવ અને સ્વતંત્રતાની ભાવના જગાડી. કેન્દ્ર સરકાર આ ઐતિહાસિક અવસર પર દેશભરમાં વિશેષ કાર્યક્રમોનું આયોજન કરી રહી છે, જેથી નવી પેઢીને વંદે માતરમના મહત્વ અને તેની પ્રેરણાદાયક યાત્રા સાથે જોડી શકાય.
આઝાદીનો અવાજ બન્યું ‘વંદે માતરમ્’
‘વંદે માતરમ્’ ને સૌપ્રથમ 1875માં બંગદર્શન પત્રિકામાં પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યું હતું. 1882માં બંકિમચંદ્રએ તેને પોતાની પ્રસિદ્ધ કૃતિ ‘આનંદમઠ’માં સામેલ કર્યું. આ ગીતને સંગીતમાં ઢાળવાનું કામ રવીન્દ્રનાથ ટાગોરે કર્યું હતું. 1896માં કલકત્તા કોંગ્રેસ અધિવેશનમાં આ ગીત સૌપ્રથમવાર સાર્વજનિક રૂપે ગાવામાં આવ્યું. ત્યારબાદ, 1905ના બંગાળ વિભાજન આંદોલન દરમિયાન આ ગીત આઝાદીનો નારો બની ગયું.
લોકો રસ્તાઓ પર ઉતરીને “વંદે માતરમ્” ના જયઘોષથી બ્રિટિશ શાસનને પડકારવા લાગ્યા. શાળાઓ અને કોલેજોમાં જ્યારે આ ગીત પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો, ત્યારે પણ વિદ્યાર્થીઓએ તેને ગાવાનું ચાલુ રાખ્યું. આ સમયગાળામાં ‘વંદે માતરમ્’ દરેક ભારતીયનો અવાજ બની ગયું હતું.
નવલકથા ‘આનંદમઠ’માં ભારત માતાની પ્રતીકાત્મક છબી
‘આનંદમઠ’ નવલકથામાં સંન્યાસીઓનો એક સમૂહ ‘મા ભારતી’ની સેવાને સર્વોચ્ચ ધર્મ માને છે. નવલકથામાં માતાની ત્રણ મૂર્તિઓ ભારતના ત્રણ સ્વરૂપોને દર્શાવે છે—અતીતની ગૌરવશાળી માતા, વર્તમાનની પીડિત માતા અને ભવિષ્યની પુનર્જીવિત માતા. અરવિંદોએ લખ્યું હતું કે આ માતા “ભીખનો કટોરો નહીં, પરંતુ સિત્તેર કરોડ હાથોમાં તલવાર લઈને ઉભેલી ભારત માતા” છે.
બંકિમચંદ્ર ચટ્ટોપાધ્યાય: રાષ્ટ્રપ્રેમના પ્રેરક
બંકિમચંદ્ર ચટ્ટોપાધ્યાય (1838–1894) બંગાળના મહાન સાહિત્યકાર હતા. તેમણે ‘દુર્ગેશનંદિની’, ‘કપાલકુંડલા’ અને ‘દેવી ચૌધરાણી’ જેવી રચનાઓથી રાષ્ટ્રપ્રેમ અને સ્વાભિમાનની ભાવના જગાડી. ‘વંદે માતરમ્’ના માધ્યમથી તેમણે આ સંદેશ આપ્યો કે માતૃભૂમિ જ સર્વોચ્ચ દેવી છે. આ ગીત ભારતીય રાષ્ટ્રવાદનો વૈચારિક પાયો બન્યો.
ક્રાંતિકારીઓનો પ્રેરણાસ્ત્રોત બન્યું આ ગીત
સ્વતંત્રતા સંગ્રામ દરમિયાન ‘વંદે માતરમ્’ દરેક આંદોલનનો આત્મા બની ગયું. 1907માં જર્મનીના સ્ટુટગાર્ટમાં ભીખાજી કામાએ જ્યારે ભારતનો પહેલો તિરંગો ફરકાવ્યો, ત્યારે તેના પર ‘વંદે માતરમ્’ લખેલું હતું. ઇંગ્લેન્ડમાં ફાંસી પહેલાં મદનલાલ ધીંગરાના અંતિમ શબ્દો પણ આ જ હતા. દક્ષિણ આફ્રિકામાં ગોપાલકૃષ્ણ ગોખલેના સ્વાગતમાં પણ આ જ ગીત ગુંજ્યું. આ ગીત સ્વતંત્રતા સેનાનીઓના હૃદયમાં સાહસ અને સમર્પણનું પ્રતીક બની ગયું હતું.
આ રીતે બન્યું રાષ્ટ્રીય ગીત
1950માં બંધારણ સભાએ સર્વસંમતિથી ‘વંદે માતરમ્’ ને ભારતનું રાષ્ટ્રીય ગીત ઘોષિત કર્યું. બંધારણ સભાના અધ્યક્ષ ડો. રાજેન્દ્ર પ્રસાદે કહ્યું હતું કે સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાં આ ગીતની ઐતિહાસિક ભૂમિકાને જોતા તેને ‘જન ગણ મન’ સમાન સન્માન આપવામાં આવશે. ત્યારથી આ ગીત દેશની એકતા અને રાષ્ટ્રીય ગૌરવનું પ્રતીક બન્યું છે.
દેશભરમાં 150 વર્ષનો ઉત્સવ
આ વર્ષે કેન્દ્ર સરકારે ‘વંદે માતરમ્’ના 150 વર્ષ પૂર્ણ થવા પર ભવ્ય કાર્યક્રમોની ઘોષણા કરી છે. દિલ્હીના ઇન્દિરા ગાંધી સ્ટેડિયમમાં રાષ્ટ્રીય સમારોહ આયોજિત થશે, જ્યારે જિલ્લા અને તાલુકા સ્તરે વિશેષ આયોજન થશે. ટપાલ ટિકિટ, સ્મારક સિક્કો અને ‘વંદે માતરમ્’ પર આધારિત પ્રદર્શન પણ બહાર પાડવામાં આવશે. ઓલ ઇન્ડિયા રેડિયો અને દૂરદર્શન આ અવસર પર વિશેષ કાર્યક્રમો પ્રસારિત કરશે.
વૈશ્વિક સ્તરે પણ સન્માન
ભારતના તમામ દૂતાવાસો અને મિશનોમાં ‘વંદે માતરમ્’ની 150મી વર્ષગાંઠ ઉજવવામાં આવશે. Vande Mataram: Salute to Mother Earth થીમ પર સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમો, સંગીત ઉત્સવો અને વૃક્ષારોપણ અભિયાનો ચાલશે. દિવાલો પર ભીંતચિત્રો બનાવીને યુવાનોને આ સંદેશ આપવામાં આવશે કે માતૃભૂમિની સેવા જ સાચી દેશભક્તિ છે.
ભૂતકાળથી વર્તમાન સુધી
150 વર્ષ પછી પણ ‘વંદે માતરમ્’ દરેક ભારતીયના હૃદયમાં ગુંજે છે. આ ગીત ફક્ત ઇતિહાસ નથી, પરંતુ પ્રેરણાનો સ્ત્રોત છે. આ આપણને યાદ અપાવે છે કે ભારતની શક્તિ તેની એકતા અને સંસ્કૃતિમાં રહેલી છે અને આ જ ભાવના આવનારી પેઢીઓને આગળ વધવાની પ્રેરણા આપતી રહેશે.
